Подробности
Категория: Аналитика
Просмотров: 2358

 

Бишкек, “Саясат.kg”. Аз күндө Кыргызстандын өткөөл мезгилдеги президенти Роза Отунбаева кызматын тапшырат. Мамлекет башчысы болуш кыйын, кыйла чоң жүкту аял башы менен көтөрүп келгенин тана албайбыз. Отунбаева өзү дээрлик 1,5 жыл созулган президенттик мөөнөтү тууралуу эмне дейт? Бул тууралуу Роза Отунбаеванын британдык «Согушту жана тынчтыкты чагылдыруу институтуна» (IWPR) маек берген, биз ошол аңгемелешүүнү толугу менен сунуштайбыз.
 
IWPR: Сиздин оюңузча качан өлкө жарандары жана өлкөнүн ар бир атуулу парламенттик башкаруунун үзүрүн көрө баштайт? Эмне үчүн сиз Кыргызстан келечекте да ушул жол менен кетиши зарыл деп эсептейсиз?
 
Роза Отунбаева: Ачык айтканда, карапайым жарандарды алар кандай башкаруу системасында жашап жаткандыгы анча деле кызыктырбайт, анткени аларга   эң башкысы тынчтыкта, барчылыкта, токчулукта, коопсуздукта жашаган маанилүү. Соңку 20 жылда биз абдан оор турмушту башыбыздан өткөрдүк: экономикалык, саясий кыйынчылыктар болду. Ошондой эле алдыбыздан «америкалыктардын секриктери» да кездешти, айтор бир топ эле кыйынчыктарды башыбыздан кечирдик. Соңку эки жылдын аралыгында эле элибиз эмне деген саясий окуяларды башынан кечирген жок: мамлекеттик бир башкаруудан экинчисине алмашуу жараянына күбө болуп эле тим болбостон, аны да өз баштарынан өткөрүштү. Бирок биз дүйнө жүзүнө бир нерсени абдан эле тез үйрөнө турганыбызды, ал тургай мындай «мамлекет таануу» деп аталган татаал сабакты деле тез эле өздөштүрө турганыбызды көрсөтө алдык. Ал аралыкта биз кандай башкарууда жашообуз керектигин жана жашай ала турганыбызды аныктап алдык. Натыйжада, бизде оппозиция жана коалиция түзүлдү.
 
Эсиңерде барбы, мындан беш жыл илгери Кыргызстанда «оппозиция» деген бирөөнү урушканда колдонулуучу абдан эле жагымсыз сөз эле. Бүгүнкү күнү «оппозиция» деген абдан татыктуу угулат. Учурда ири коалициягабы, же оппозицияга кирүү зарылбы деген маселе көтөрүлүп жаткан учурда, көпчүлүк саясатчылар, эмне үчүн мен коалицияга кирем, менде эки маанилүү комитеттер: бюджет жана укук тартип комитеттери оппозицияга тиешелүү, мындан сырткары оппозицияга спикердин бир орун басарлык кызматы жана БШКдан жана Эсеп палатадан мүчөлүк кызматтар берилет. Анын баары оппозиялык партияны түп тамырынан бери көтөрүүгө жардам берээри турган иш.
 
Ошондуктан, биз саясий системаны курууда саясий талаада боштук болбошу керектигине көзүбүз жетти. Анын баары бош болбошу керек экен. Ар кимдин өзүнүн дараметине жараша эмгеги бааланыш керек экендигин түшүндүк. Ошондой эле, мен да бийликтен кеткенден кийин, «мени талаага таштап салышты», деп айтпагандыгым үчүн, мага татыктуу орун берилиш керек деп ойлойм.
 
Мына Британияда лорддор Палатасы бар, же башка жерде башка түрү дегендей. Биз өнүгүп жаткан, жаш өлкөбүз. Телчигип келе жаткан демократия шартында да биз ушундай нерселерди эстен чыгарбашыбыз керек.
 
Менин оюмча биздин эл абдан тез үйрөнөт экен жана бардык жаңы нерселерди тез эле кабыл алышат. Силер өзүңөр окуялардын кандай тездик менен өнүгүп, коалициядагы фракциялар туура эмес иштешип, ал тургай бир коалициядагы фракциялар өздөрүнүн өкмөтүнө каршы иштеп жаткандыгына да күбө болдуңуздар. Бул жөнөкөй арифиметика эмес, бул саясий өнүгүүнүн алгебрасы жана мындай көрүнүштү өз мезгилинде анын оюнчулары да байкабай сыртта турган көрүүчүлөр кимдин кандай катачылык кетиргендигин ачык, даана көрүп турушту.
 
Менин оюмча бул абдан баа жеткис университет. Менин көз карашымда биз анын баарын көрүп эле тим болбостон, жакшылап таанып, билишибиз зарыл эле. Чындыгында биз көрдүк. Иш жүзүндө Европанын баары, Азиянын бир бөлүгү, Индия, Турция парламенттик демократияда жашап жатышат. Маселен, биз мындай жараяндардын баарын өзүбүз аркылуу, тарыхый шарттарга ылайык башыбыздан өткөрдүк. Биз башыбыздан өткөргөн жол биз үчүн абдан маанилүү. Аягында биз өзүбүз тандаган жолго түштүк.
 
Парламенттик башкаруунун жаман жакшы жагын ачык байкаш үчүн жок эле дегенде биз эки үч жолу парламенттик шайлоо өткөрүшүбүз зарыл. Ошондой болсо да, биз көрүп жатабыз, жаңы системанын көп нерселери иш жүзүндө өз жемишин берип жатат. Мен өзүмдүн парламенттеги өкүлүм аркылуу күндөн күнгө парламентте колдонулуучу механизмдер жакшырып жаткандыгын угуп жатам.
 
Иш жүзүндө парламентте беш фракция иштеп жатат жана алардын кандайдыр бир чечимге келиши абдан эле кыйындай сезилет. Чынында эле бизде абдан талаш-тартыштуу учурлар болду. Учурда менин столумда ОТРК, сот реформасы тууралуу мыйзам долбоорлору жатат. Өз мезгилинде парламент да бул маселе боюнча таптакыр эле башкача пикирде эле. Ошондой болсо да көпчүлүк маселер адегенде парламентте кызуу талкууга алынып, андан соң жалпы талкууга чыгарылып, акырында жалпы бир чечим кабыл алынып жатат.
 
Мунун баарын баштан өткөргөндөн кийин парламенттик жашоо анча деле тынч болбой турганына күбө болдук. Анткени президенттин мыйзам чыгарууга укугу жок болгондуктан, мыйзамдын баары парламентте кабыл алынат экен. Ал жөн эле кабыл алынбаары да турган иш.
 
Ошентип, биз ар кандай пикирлердин күрөшүнө күбө болуудабыз. Ар бир депутаттын артында ири топтор турат. Ар бир мыйзамдын артында да кызыктар адамдардын турушунун өзү кызыктуу. Парламенттик жашоонун өзгөчөлүгү анын ар бир адамдын энергиясын ойготуп, алардын ар бирин ойлонууга мажбур кылгандыгында экен. Биз эми республиканын ар бир жараны мындай жаңы башарууга өзүнүн салымын кошуусун каалайбыз.
 
IWPR: Тартип коргоо системасындагы актуалдуу проблемалар менен күрөшүүдө кандай кыйынчылыктарга дуушар болдуңуз жана бул жаатта өзүңүздүн мураскоруңузга эмнени сунуш кыласыз?
 
Отунбаева: Бул бир жарым жыл - кризистик мезгил болду. Коомдогу тынчтык, тартип бузулуп, биз мыйзамсыз талаага түшүп калдык. Кылмыштуу дүйнө баш көтөрүп, башаламандык, тартипсиздик башталды. Биз ушундай абалда жашадык.
 
Июнь окуясынан кийин биз акырындап, бирок туура жол менен өлкөдө тартип орното баштадык. Июнь айынан тартып, коопсуздук маселеси эң маанилүү маселеге айланып, биринчи орунга чыкты. Биз аны менен жума сайын, ал тургай саат сайын алектенип турдук. Ошондо мен катардагы жаран үчүн коопсуздук нандан да биринчи орунда тураарын түшүндүм. Ошентип, ал учурда биз үчүн коопсуздук маанилүү маселелердин да маанилүүсү болду.
 
Колдо бар күчтүн баарын бул маселени чечүүгө багыттадык. Натыйжада, биз милиционерлердин маянасын көтөрүүгө каражат таап, коопсуздук күчтөрүнө жүз пайыз көңүл буруп, жалпы эле тартип коргоо органдарынын ишин жакшырттык. Качан отту өчүрүү керек болсо, чогуу иш алып барып жаттык.
 
Ушул жылдын январь айында мен кылмышкерлерге карата согуш жарыяладым. Мен ойлойм, биз бул маселерде да белгилүү натыйжаларга жетиштик. Анткени өз убагында кылмышкерлердин өкүлдөрү бизге чыгышып: «Жеке менчикти жана саясий маселерди чечүүдө биз деле силердей ордубуз бар жана андай маселерди чечүүгө катышабыз» деген дооматтарын койгон учурлар да болду. Анткени буга чейин бийлик криминал менен аралашып кеткендиктен, алар мындай талаптарды айтып көнүп калышкан экен. Ошентип, мындай кылмыштуулукту жок кылууга туура келди. Бул жаатта милиционерлердин ишине баа бериш керек, анткени алар өз милдеттерин эң жогорку деңгээлде аткарышты. Натыйжада, уюшкан кылмыштуу топтордун эки жүзгө жакын ана башчылары жана өкүлдөрү кармалышты.
 
Менин оюмча биз бул таалааны тазаладык жана милициянын жөндөмдүүлүгүн алда канча көтөрдүк. Эми бул маселени акырына чыгарыш керек. Ал үчүн көптөгөн маселелерди чечүү зарыл. Биринчиден, жаңы бийлик прокуратурада реформа жасашы зарыл жана ал жаңы баш мыйзамдын талаптарына ылайыкталышы керек. Анткени Баш мыйзам боюнча орчундуу маселер алмаштырылды. Ошол эле мезгилде бул жерде коопсуздук кызматы тууралуу да сөз болууда. Жаңы бийлик бул кызматтын ишин, багытын түп орду менен өзгөртөт деп ойлойм.
 
Биз кризис-менеджердик кызматты аткардык. Биз үзүлгөн жиптин учун жоготпой кармап, кийинки жээке жеткирүүгө аракет кылдык. Ал эми азыр ар кандай реформа жасоого шарттар түзүлдү. Каалагандай жасай берсе болот.
 
IWPR: Кыргызстан дүйнө коомчулугун 2005- жана 2010-жылдары болгон ири революциялык окуялар менен таң калтырды. Ошондуктан чет өлкөлүктөрдө Кыргызстан дайыма эле талаш-тартышта болуп, оорчулукту башынан кечирип жаткан өлкө катары сыпатталып, мындай көрүнүш өлкөнүн товардык белгиси болуп калгансыды. Сиздин оюңузча чет өлкөлүктөрдө Кыргызтан тууралуу кандай имидж жаралыш керек жана кантип аны түзүү керек деп ойлойсуз? 
 
Отунбаева: Онунчу жылы Кыргызстанда эле эмес дүйнөдөгү бир катар өлкөлөрдө ушундай оор окуялар болду. Европада азыр евро кризиси жүрүүдө, анын алдында биз жөн эле эс ала берсек болот.
 
2011-жылы бир катар Жакынкы чыгыш өлкөлөрүндө жанданган окуялардын бүгүнкү күнгө чейин арты көрүнө элек. Ал жакта абдан оор абал түзүлдү. Тунисте шайлоо өткөндөй болду бирок  Египетте кырдаал али күнгө чейин оор бойдон калууда.Биз алардан бир жыл илгери Кыргызстанда диктатордук режимди кулатып дүйнө коомчулугуна жөн гана адамдардын тобу бийликти алып алышып, баш аламандыктан башка эч нерсени жасай алган жок деген сөзгө калган жокпуз.
 
Дүйнө жүзүндө азыр саясий жетишкендиктердин таңкыстыгы орун алууда. Ага мисал катары, тез арада демократиялык өзгөртүүлөрдү жасоо абдан оор экендигин келтирүүгө болот. Ал эми эволюциялык өзгөртүүлөр дайыма колдоого алынат. Ошондой болсо да качан саясий режим сени ар тараптуу кысып, айлаңды кетирип, кесип, өлтүрө баштаганда башка айлаң жок болуп калат экен. Биздин ыңкылап (апрель) деле канга чөгүп, андан эч нерсе деле чыкпай эч нерсе менен бүтпөй калмак. Бирок биздин саясий эрк, биздин оюбузду бир жерге топтой алгандыгыбыз жана биздин элибизди эркин ойлонуп, эркин дем ала турган жашоого алып барабыз деген каалообуз башкача натыйжага алып келди.
 
Менин оюмча, биз Кыргызстандагы абаны тазаладык, биз оппозиция жана пропозиция үчүн да бардык шарттарды түзүп бердик. Биздин азыр чет өлкөлөрдө туруп алып бычагын кайрап жаткан элдешкис душманыбыз да жок. Учурда бизде күч менен эч кимди сыртка, чет өлкөгө чыгарбайбыз же качып кеткен учур кездешпейт. Мындай көрүнүштү бүгүн кездештире албайсыз. Бүгүн бизде мыйзам менен жакшы жашаш эле калды.
Менин оюмча, бул жаатта Кыргызстандын тажрыйбасы, дүйнө күткөндөй эле үлгүдө болду. Дүйнө коомчулугу өз мезгилинде жалаң эле жаман жаңылыктарды эмес, жакшысын да күтөт эмеспи.
 
Биз чынында эле референдумду өз убагында өткөрүп, парламенттик башкаруудагы Баш мыйзамды кабыл алдык. Андан соң парламенттик шайлоо өткөрүп, биз күткөндөй болбой оппозиция биринчиликти алды. Шайлоо сиздердин өз алдыңыздарда, экранда өттү. Эч кандай мыйзам бузуулар болгон жок.
 
Бул тарыхта биринчи жолу Борбор Азияда өлкөлөрүндө өткөрүлгөн эркин шайлоо болду. Аны биз 2010-жылдын октябрь айында жасадык. Биз азыр президенттик шайлоону өткөрдүк. Эмне десек дагы болгону 60 арыз түштү. Ал арыздардын маңызы эч убакта шайлоонун жыйынтыгына таасир эте албайт.
 
Ошентип, биз бүгүн бардык убада кылгандарыбызды ийгиликтүү аткарып бүткөн мезгилде турабыз. Биздин мындай кайра куруулар мезгилинде бизде ар кандай күмөн саноо, сарсанаа болуу да орун алды. Бирок эл бизге караганда акылдуу экендигин көрсөтө алды жана алар иш жүзүндө бийик экен. Биз түндүк түштүк, алар кантип добуш беришет деп ойлодук эле. Мына карагыла эл кандай добуш беришти. Саясатчылардын башында ар кандай туура эмес сандар боло берет экен. Ал эми эл чыныгы сандар кандай көрсөтсө, ошондой добуш беришти. Менин оюмча бул чыныгы жетишкендик. Эл аларды баштап бараткандардан алда канча жакшыраак ойлонушаарын далилдеди.
 
Биз Борбордук Азиядагы хандын урпактарынан экендигибизди биздин тарыхыбыз тастыктап турат. Ал эми соңку тарыхыбызда өлкөнү Раззаков, Усубалиев, Масалиев башкарышты. Ал эми Акаев менен Бакиевди эл өзү кууп жиберишти. Мен болсо татынакай шан шөөкөт менен бийликти өткөрүп берейин деп жатам. Эл муну сезип, өз көздөрү менен көрүп жана түшүнүүсү керек. Башка бардык мамлекеттер сыяктуу эмне үчүн биз муну жасай албайбыз?
 
Мен ушуну ойлонуп жатам. Бардык система иштеши керек. Мен сыяктууларга жана президенттик шайлоодо жеңилип калгандарга жана башкалардын баарына орун табышыбыз керек. Демек, коом ушундай жол менен өзүнүн саясий люстрациясын жасайт. Шайлоонун өзү эле кайсы бир адамдарды сыртка чыгарып коет. 
 
Ошону менен бирге биз азыр өнүккөн өлкөлөр менен баалуулуктарды алмашкан өлкөбүз. Биз азыр өзүбүздү өтө эркин жана текебер сезип жатабыз. Эгер бизге Европадан келишсе алар биз да алардын өлкөсүндөгүдөй эле мыйзамдар менен жашап жаткандыгыбызды көрүшөт. Бизде жаш демократия болгондуктан кээ бир нерселер биз ойлогондой жакшы жана кынтыксыз болбой жатат. Бизди мындан ары эч ким жибек жип менен муунта албайт.
 
IWPR: 2010-жылдагы апрель жана июнь окуяларынан кийин түндүк менен түштүк бөлүнүп калган жокпу? Кайсы бир саясатчылар өз максатына жетүү үчүн өлкөнүн экиге бөлүнүшүнө алып келиши мүнкүнбү? Мындай нерселерди болтурбоо үчүн эмнелерди жасоо керек деп ойлойсуз?
 
Отунбаева: Башка өлкөлөр сыяктуу эле биздин, өзүбүздүн да белгилүү бир көйгөйлөрүбүз бар. Улуу Британияда жашадым. Ал жерде шотландыктар, уэлцтер жана англичандар жашашат. Ал тургай Ман аралында да көйгөйлөр бар. Америкада болсо канчалаган маселелер бар. Биз буга мындай болот жана муну өзгөртүүгө болбойт деген көз карашта болбошубуз керек. Бул дээрлик бардык мамлекеттерде болот. 
 
 Ооба, бизде түндүк-түштүк, анын эмнеси көйгөй? Бизде бир тил, бир маданият, бир дин. Көйгөйдүн баары социалдык-экономикалык өзгөчөлүктө. Түштүктөн келген канчалаган адамдар түндүккө отурукташышты. Ошол эле мезгилде түштүккө карай жылуу жок, анткени ал жакта жер тартыш, бирок түндүктүн элдери Фергана өрөөнү эмне экендигин билишпейт, алар түштүктүн атыр жытын сезип көрүшкөн эмес. Азырынча баары түндүк тарапка келип жатышат. Мисалы, түштүк тараптан келгендердин көпчүлүгү түндүктөн   жерлерди сатып алышты. Эгер биздин каражатыбыз болгондо, биз мындан да жакшы жашамакпыз жана туризм бизде дагы мыкты өнүкмөк. Бардыгы бири-бирине катташып, алыш бериш болуп турушу керек.
 
Бизде түндүктө канча кооз жерлерибиз болсо, түштүктө да ошондой татынакай жерлерибиз бар. Өзбекстандын туристтик компаниялары совет мезгилинде туристтерди өздөрүнүн Бухара жана Самарканд шаарларына, андан кийин бизге алып келишип, «эми биздин тоолорубузда эс алгыла», - деп айтышкан. Демек бул жердин мыктылыгын даңазалап турат. 
 
Биз ички туризмди өнүктүрүшүбүз керек. Япония муну колдонуп жатат. Япондор жаштайынан тарта өз өлкөсүн поезд менен кыдырып чыгышкан.    Бизге албетте, өлкөнү алдыга сүрөө үчүн инвестиция керек.
 
Учурда өлкөнүн түштүгүндө көптөгөн алтын кендерин иштетүү иштери турат. Мындай көрүнүштөр түндүктө жок. Булардын баары жумушчу күчүн жана көптөгөн эксперттердин акыл-эсин, адискөйлүгүн талап кылат. 
 
Биз экономиканын алсыз тепкичинде турабыз. Бизге билимге, маданиятка негизделген , руханий жактан суугарылган экономикалык ишмердүүлүк керек. Учурда биз Ош шаарында жакшынакай көп жандуу фестиваль өткөргөнү жатабыз. Эгер ал жыл сайын өткөрүлүп турса, анда элдер ал жакка барууну пландаштырышат. Шаар да өсөт. Ал фестивалда өзбекче да, тажикче да ырларды угууга болот жана ал жерден атлас кездемелерин жана ылайдан, чоподон жасалган буюмдарды сатып алууга болот. 
 
Ал эми саясатта, тилекке каршы, бардык жерде ар кандай ушак айыңдар орун алууда. Анткени саясатчылар дайыма бир нерсени эксплуатациялап турушу керек. Шайлоодогу добуш берүүлөр көрсөткөндөй ошол эле Атамбаев добуш топтоо боюнча Ош шаарында биринчи, Жалалабадда экинчи, ал эми Баткенде үчүнчү орунду алды. Мындай көрүнүш ал жерде «өз кулундарыбызга гана добуш беребиз», - деген ойдун жок экендигин көрсөттү. 
 
IWPR: 7-апрелдеги жана июндагы окуялардан кийин негизги күнөөкөрлөр мамлекетке кайтарылган жок. Бийлик аларды жоопко тартууну убада кылса да, алар сот алдына алынып келинген жок. Алгач тартип коргоо органдары Бакиевдерди жана башкаларды өлкөгө кайрадан алып келипүү үчүн активдүү иштешти, бирок көп өтпөй андай болбой калды. Бул саясатчылар олуттуу кылмыштарды жасап, андан кийин өлкөдөн качып кетип башка мамлекетте жазаланбастан эле жашаса боло берет дегендей өкүнүчтүү тажрыйбанын башталышына алып келбейби? Сиздин бул тууралуу пикириңиз кандай?
 
Отунбаева: Тарых өзү көрсөтүп жаткандай ондогон жылдар өтөт, баары бир жооп берчү күн келет.Бизде соңку бир жарым жыл баш аламандыктардын жана кооптонуулардын жылы болду. Негизги милдет тынчтыкты, бейпилдикти, туруктуулукту орнотуу болду. Бизде биригүү, же чогулуп акылды бир жерге топтоо аракети болгон жок. Бирок көп жумуштар жасалды.
 
Кыргызстандын түштүгүндөгү июнь окуялары боюнча көптөгөн докладдар, иликтөөлөр, анын ичинде Эл аралык комиссиянын [Киммо Кильюни башында турган] иликтөөсү жасалды. Булар да Кыргызстандын жетишкендиги болду, анткени бул аймакта эл аралык комиссия иштеген эмес. Бизде кантсе да, ушул нерсе жасалды. Бизге миллиондорго сатып алгыс чындыкты, ушул комиссиянын иликтөөсүнүн жыйынтыгы берди.
 
Биз экстрадиция сыяктуу тажрыйбаны өтө сейрек учуратканбыз. Бизде 7-апрель окуясы боюнча сот иши бүгүнкү күнгө чейин жүрүп жатат. Ал эми июнь окуялары тууралуу айтсак, 2010-жылдагы окуяга караганда, 1990-жылда болгон окуядан кийин кылмыш иштери бир топ аз каралган, жана сотко бир топ аз кылмыш иштери жеткен эле. 
 
Биз кичинекей өлкөбүз, мындай кризистик, шашкалактаган убакта биз керилип жатып, же такыр эле алсыз болуп калган жокпуз. Биз бардык эксперттерди биримдикке чогулта алдык. ГКНБдан, ИИМден, прокуратурадан бирдиктүү изилдөө топтору түзүлүп биргелешип иш алып барышты. Алар Ош, Жалалабад облусттарында иштешти. 50 адам үзгүлтүксүз иштеп жатышты. Сот иштери негизинен өтө татаал иш. 7-апрель боюнча сот иши бүгүнкү күнгө чейин сөзулуп келе жатат. Менин билишимче, жаңы президенттин күн тартибинде бул дагы бар.   Биздин тарыхыбыз так жазылыш үчүн жана ага туура баа берилип, жалпы бир адилеттүү жыйынтык чыгарылыш үчүн да бул иш соңуна чыгарылат.
 
Биз бул маселе боюнча бир минут да ишти жайлаткан жокпуз. Туура, бүгүн бизге Англия Бакиев Максимди, же Белорусия Бакивди өткөрүп берген жок. Иштин баарын толук далилдеп берүү кыйынга турууда.
 
Ал эми Медет Садыркуловдун иши учурда аякталды, аны сотко өткөрүп берип жатышат. Сөз эми Бакиевдин өзү жөнүндө болуп жатат. Эмне үчүн Белоруссия аны бизге бербей жатат? Анткени алар Бакиевге саясий куугунтук жасалып жатат деп эсептешет. Учурда Садыркуловдун ишин соттон алып салуу үчүн чоң күчтөр аракеттенишүүдө. 7-апрелде 90 адамдын өмүрү кыйылды. Ал адамдар арабызда жок, жерге берилди. Биз муну далилдешибиз керек. Азырынча Беларуссия бул иштерди сасий куугунтук катары кароодо.
 
IWPR: Сиз 1,5 жыл президенттик кызматты аркаладыңыз. Эгер сиз толук кандуу президенттик мөөнөттө иштегениңизде дагы 4,5 жылдык мөөнөтүңүз калмак. Ошондой болгон учурда сиз дагы эмнелерди жасамаксыз? Сиз өзүңүздүн ушундай кошумча мөөнөтүңүздүн болбогонуна өкүнбөйсүзбү? 
 
Отунбаева: Мен өкүнөм же өкүнбөйм деп айта албайм. Анткени башынан эле мен расмий түрдө мындай чектелген мөөнөткө макул болгонмун. Бул бардык жетекчиликти колго алып, дагы андан ары жүрө турган кризистик жана күчтөрдүн биригүү сааттары эле. Мен эмне жасашым керек болсо, ушул 1,5 жылда анын баарын жасай алдым.
 
Көбүрөөк мөөнөт керек, үч жыл керек деп айткан адамдар да болушту. Бирок, чындыгында эле 1,5 жыл керек болгондугун мен бүгүнкү күнү сезип жатам. Анткени, андай болбогондо, өткөөл мезгил дагы 1,5 жылга чейин уланмак жана бул өлкөнү ушундай кризистен алып чыга алмак эмес.  
 
Кандай болгон күндө да, эгер менин бул кошумча мөөнөтүм болуп калса, анда мен бул иштердин баарын аягына чыгармакмын. Айрыкча 7-апрелден кийин бийликке келген баарыбыз, 7-апрелде курман болгон балдардын алдында, бул ишти аягына чыгарууга милдеттүүбүз, деп эсептейм. Бакиевдик бийликтин бардык ички сырын, эмне үчүн биз бул бийликке каршы барганыбызды коомчулукка көрсөтүшүбүз керек. 
 
Албетте, июнь окуялары мүнөзү жагынан өтө татаал окуя болду. Ошондуктан ушундай аппеляциялык жол менен кайрадан арыздана албаган айыптоолор орун алууда. Бирок, мен да бул окуянын себебин ачууга жана муну ким жана эмне үчүн жасагандыгын көрсөтүүгө өз күчүмдү жумшамакмын.
 
Мен сот реформасын аягына чейин чыгармакмын. Биз аны жаңы эле баштадык, ал башталышында эле токтоп калдык. Анткени шашылыш кабыл алынган мыйзам бар болчу. Ошондуктан, Сотторду тандоо боюнча Совет жемишсиз болуп калды. Жыйынтыгында, бүгүн да кайрадан эле соттук реформаларды жасоодо нөлдүк көрсөткүчтө турабыз.   Бийликтин бул бутагында реформа жүргүзүү – бул өтө чоң иш. Муну биз татыктуу жасашыбыз керек, анткени баарынын башында сот бийлиги турат экен. 
 
Бүгүнкү күнү парламент да, президент да, өкмөт да - бирөөсү да жеке адамдын, же кайсы бир уюмдун, тармактын ишинин натыйжасын чече албайт. Укуктук мамлекетте муну сот чечет. Бизде бул негизги маселе. Сот – бул бизди кармап турган бардык авторитардык, тоталитардык нерселердин топтолгон жери. Бул жерде бардык ачыткылар жана өткөндүн калдыктары сакталууда. Анын баарын кайрадан өзгөртүү зарыл.  
 
Соңку президенттик шайлоолордо шаарларды куруу, баарынын маяналарын, пенсия акыларын көтөрүү сыяктуу түрдүү убадалар берилип келген. Бүгүнкү күнү бул президенттин ыйгарым укугу эмес. Бул маселелерди чечкен өкмөт бар. Президент дем күч берип тура алат, ал өлкөнүн жалпы өнүгүү динамикасына жооп берет. Бул маселелер президент үчүн маанилүү артыкчылыкка ээ. Эгер менде мүнкүнчүлүк болсо, мен ушулар менен алектенмекмин. 
 
IWPRдын Кыргызстан боюнча редактору Тимур Токтоналиев

 

Подробности
Категория: Аналитика
Просмотров: 2196

Бишкек, “Саясат.kg” – Гүлзада Турдалиева. Республиканын экономикасын өнүктүрүү үчүн бирдиктүү жана ачык-айкын стратегиялык программанын жоктугунан өлкө үчүн абадай зарыл болгон өндүрүш жаатында иш-аракеттер алымсындырарлык эмес. Бул көмүр өндүрүү тармагына да тийешелүү. Төмөндө республикадагы көмүр тегерегиндеги маселелер туурасында азыноолак кеп кылмакчыбыз. 
 
Кыргызстанда жер алдындагы көмүр кенинин запасы жетиштүү. Көмүр кендери геологдор тарабынан союз мезгилинде жеткиликтүү чалгынданган. Геологдор ассоцияциясынын жетекчиси Орозбек Дүйшеевдин баамында, өлкөдө жер алдындагы кара алтын 2 миллиард 300 миллион тонна, окумуштуулардын пикиринде 3-4 миллиард тоннага жакын. Сапаты жагынан көмүр стандарттарга жооп берет, аны казып алуу менен бирге нефть менен газды да алууга болот. Финансылык каражаттардын жетишсиздиген улам көмүр кендерин толугу менен иштетүүгө мүмкүнчүлүк жок. Ошентип, учурдагы өлкөдөгү өнөр жай тармагынын акыбалы көмүр кендерин толук кандуу иштетүүгө мүмкүнчүлүк бербей келет. 80-жылдарга салыштырып караганда бүгүнкү күндө он эсеге: болжол менен жылына төрт миллион тоннадан 400 миңге чейин кыскарган.   
 
Орто Азиянын от жагары эмес белек?
 
Кыргызстанды бир кезде “Орто Азиядагы от жагаар (кочегарка)” деп аташкан. Карап көрсөк, геологиялык картада “көмүр” деп белгиленген бир топ жайларыбыз бар. Ошого карабастан таш көмүрдү учурда Казакстандан ташып келебиз. Суук түшкөндө казак боордоштор эмес, атүгүл Америкадан деле алып келүүгө даяр эмеспизби. Ошентсе да, бир учурларда “кара алтынды” импорттоону токтотуу маселеси көтөрүлүп чыккан. Маселе козголгону менен көнүмүшүнчө жылыш жок кала берген. Өткөн айда баарыга белгилүү Казакстандан биздин өлкөгө ууланган көмүрдү ташып келүүдөн улам чыр чыкты. Адистердин текшерүүсүндө ташылып келинген 30 чамалуу вагон кулан көмүрүнүн радиоактивдүүлүгү чектелген нормадан 9 эсеге жогору экендиги аныкталды. Дээрлик бир айдан ашуун ЖКнын депутаттарынан тартып жылуулукка муктаж карапайым адамдарга чейин бул тууралуу сөз болду. Акыр соңунда мыкчыгерлер баш калаадагы борбордук жылуулук берүү ишканасынын кампаларындагы, Кара-Балта шаарындагы вагон токтоочу жайда эксперттердин өкүмүн күтүп калган бир нече вагондордогу кара отунду мекенине кайтарды. Анткени менен калктын саламаттыгына олуттуу залакасын тийгизүүчү жана сапаты төмөн көмүрдү ташып келүүгө күнөөлүүлөр жана жоопкерлер эмдигиче ачыкка чыкпаган боюнча.   
 
“Балык башынан сасыйт” деген кеп бекеринен эмес. Сүрүштүрө келгенде, кептин баары көмүр ташып келүү боюнча тендерге келип такалат экен. Тээ жайда эле премьер Атамбаев экономика тармагын жана калкты 2011-2012-жылдардын күзгү-кышкы маалына даярдоо жөнүндө токтомго кол койгон. Документте 1-июлга чейин “Электр станциялары” ишканасын “бюджеттик мекемелер үчүн отун ташып келүүчүлөрдү аныктоо боюнча тендер өткөрүүнү” милдеттендирет. Анын аткарылышын Энергетика министрлиги көзөмөлгө алууга тийиш эле. Бирок, тендердин өтүшү, жеңүүчүлөрү жөнүндө “Электр станцияларында” дагы, “Энергетика министрлигинде” дагы ачык жарыяланбай, баардыгы жайында таризинде аткаминерлер бүдөмүк кептерди айтып тим болушат. Ошентип, сентябрдын экинчи жарымында маалымат агенттиктеринин бирине берген маегинде Энергетика министри А.Шадиев “Кулан кендеринен жана Шабыркүлдөн борбордук ТЭЦке көмүр ташуу боюнча келишимдер түзүлгөндүгү тууралуу” жарыя кылат. Ал эми сентябрдын соңунда өкмөттүн отурумунда Өмүрбек Бабанов каржы полициясына Бишкек ТЭЦине туура эмес сатып алууларды жүргүзгөндүгүнө байланыштуу текшерүү жүргүзүүнү тапшырат.
 
Энергетика тармагынын эксперт Расул Умбеталиев мындай пикирин билдирген: “Радиоактивдүү көмүрдүн Бишкектеги ТЭЦ ишканасына ташылып келинишине вице-премьер Өмүрбек Бабанов айыптуу. Кулан көмүр кени узак жылдар бою уран казылып алынган Казакстандын Ак-Суек, Мирный шаарчаларында жакын жайгашкан. Текшерүүнүн негизинде  тендерден жеңип чыккандыгы белгилүү болгон North Power Trade чектелген коомунун ордуна өкмөттүн токтому менен ТОО «Кулан ТБ» кирешелүү тендердин салтанаттуу жеңүүчүсү деп табылып, көмүр ташып келүүгө мүмкүнчүлүк алган. Ортодо мамлекеттик сатып алуулар боюнча тендердик комиссиянын чечимдери жокко чыгарылып, бир катар мыйзамдар бузулган. Көз карандысыз эксперттердин, парламенттин депутаттарынын жана коомчулуктун арты менен гана радиоактивдүү көмүр ташылып келинип жаткандыгы тууралуу факты белгилүү болгон”.
 
Кыңыр иштин бети ачылгандыктан, атка минерлер жогорудагы ишкана ташыган көмүрдүн зыяндуулугун акыры моюндарына алууга аргасыз болушат. Мамлекеттик бажы кызматынын башчысы Кубанычбек Кулматов Казакстандан ташылып келинген көмүр радиоактивдүү экендигин башта эле билишкендигин кабарлаган. Бажы кызматкерлери билишсе да, билмексен болушкан, ыйгарым укуктары жок болгондуктан, унчугушкан эмес. Анын үстүнө көмүрдү ташып ташып келүүчү тараптын колунда профилдик инспекциянын “стандарттарга туура келет” деген корутундусу болгон.
 
Ал эми Жогорку Кеңештин депутаты Райкан Төлөгөновдун айтымында, Казакстандан ууланган көмүр Бишкектин ТЭЦтерине быйыл эле ташылып келинген жок. Үстүбүздөгү жылы тендерди “Кулан ТБ” жеңип алган болсо, мурда ушул эле көмүрдү “Кулан-Көмүр” компаниясы ташып келчү. Бирок, буга эч ким маани берген эмес. Демек, мындай көмүр менен жылынып, зыянга учурагандар арабызда бар экендиги турулуу иш. Иликтөөлөрдүн жүрүшүндө жалпы кыргызстандыктардын саламаттыгына зыян келтирүүчү көмүрдү ташып келүүгө катышы бар адамдардын арасында белгилүү эле депутаттардын кулагы чыгып калды. Депутат Райхан Төлөгөнов алардын ким экендигин билээрин, бирок, азырынча айтпай тургандыгын жарыялады. Ал эми көмүрдү жагууда бардык зыяндуу заттар абага чыгып, радиациялык нурланууга алып келээрин, бул ТЭЦти көп миллиондук чыгымга тушуктураарын айтып чыкты. Анткени, андан кийин жагылган көмүр дагы радиоактивдүүлүккө учурайт экен. “Мындай болбошу үчүн ТЭЦтин жабдууларын толугу менен алмаштыруу зарыл,”– дейт ал. Эске салсак, эксперттердин корутундусуна ылайык, отун коопсуздуктун 3-даражасына туура келгендиктен, бул радиациянын тийешелүү деңгээлинен 15ке көп экендигин түшүндүрөт. Демек, көмүр иши менен аралашкандарды тез аранын ичинде медициналык кароодон өткөрүү зарыл. Радиоактивдүү нурларга кабылуу илдети – билинбей эле өлүмгө алып келет.   
 
 
Ал эми бизде абал кандай?
 
Өз алдынча көмүр казган адамдарды бизде «апачи» деп аташат. Мындай ат Советтер Союзунан калган. Көмүр шахталары мыйзамдуу иштеп турган доордо көмүрлөрдүн калдыктарын терип, адамдар от жагып жылынышкан. СССР тарап, кенчилер жумушсуз калган мезгилде өз алдынча көмүр казып, сатууга өтүшкөн. Кыргызстандын ар кыл аймактарында бул кесип менен шугулдангандар аз эмес. Алмалык, Таш-Көмүр, Сүлүктү, Кызыл-Кыя, Көк-Жаңгак, Кара-Кече жана башка көмүр кендеринде жергиликтүү тургундар таштуу адырлардын боорлорун 60-80 метрге чейинки тереңдикте 3төн 5 айга чейин күн-түн дебей казып чыгышат. Ал эми шахтага түшкөндө башына гана жарык берүүчү шаймандарын тагып алышпаса, газдан жана чаңдан коргоочу кийимдердин бирин да кийишпейт. Ошондуктан, көмүрдү казууда кырсыкка кабылып, өлүм менен аяктаган учурлар көп кездешет. Бирок, ушунун арты менен тирилик кылып, үй-бүлөлөрүн багышкандыктан, тобокелдик кылышат. Мисалы, Кызыл-Кыя шаарындагы көмүр кендеринин ичи 90-жылдардын башында кадимки шаарга айланган. Кино салон, ашкана, самсакана, чайкана, арак саткан дүкөндөр, жада калса сойку кыздардын да уюгу пайда болгон экен. Жумушсуздуктун айынын жаш-карысына, кесибине, билимине карабай ким кааласа, ошол иштей берген.
Ошентип, апачилер оюкту казып, ал жерден 45-50 килограммдык капты жондоруна көтөрүп жөрмөлөп чыгышат. Сыртка чыгаргандан кийин аны сатуу да өзүнчө иш.Өз кезегинде мыйзамдаштырылып, менчиктешип кеткен ишканалардын шахталарында деле коопсуздук чаралары сакталбайт.
 
Айталы, 400 миллион тоннага чейин көмүр жашырылган Кара-Кече кенинде бир нече менчик ишканалар көмүр казып, сатуу менен шугулданат. Алардын арасында "Шарбон", “Бешсары", "Ак Жол көмүр" "Демилге плюс" "Акулак" ишканалары бар. Мисалы, Кара-Кечедеги «Шарбон» жабык акционердик коомунун 36%ы «Мээрим» фондуна, 31%ы Максим Бакиевдин кайын журту Кененбаевдерге, калганы «Шарбондун» башкы директору Кумар Изабаевге жана директорлор кеңешинин төрагасы Тилек Сабыровго таандык экен.
 
Көмүр кендеринен эң оор 40 тонна жүк көтөргөн кытайлык "Хобо" деген унаалардан баштап, арткы орундуктары алынып, жүк ташыгычка айланган "Москвичке" чейин кезиктирүүгө болот. Алар тизилген унааларды аралап өтүп, эптеп тоо боорундагы көмүр кендин учуна эле жетсе болду, жарым тоннанын ары-бери жагындагы кесек көмүрдү салып алып, артына кылчайбай, зуулдап жөнөйт.
 
Кеп соңунда
 
Көмүр башка кубат берүүчүлөрдөн айырмаланып, энергиянын эң арзан булагы болуп саналат. Маселен, анын наркы энергиянын бирдигинин эсебинде жаратылыш газынын наркынын үчтөн бир бөлүгүн гана түзөт. Жаңы технологияларга ылайык, көмүрдүн мунай импортун сүрүп чыгуу мүмкүнчүлүгү бар. Аны синтетикалык бензинге, дизель же көмүртек отуну катары иштеп чыкса болот. Көмүрдү колдонуу масштабын кеңейтүү жана жаңы жылуулук станцияларын куруу учурдагы дүйнөлүк тенденция. Адистердин пикиринде, Кыргызстанда көмүрдү өндүрүү рентабелдүү деп эсептелинбейт. Кирешеси аз, чыгымы көп болгондуктан, чет элдик инвесторлорду тартып, жогорку технологияларды пайдаланмайынча мындай долбоорду ишке ашыруу кыйын. Ошентсе да, жакында Улуу Британиянын, Ирландиянын, Кытайдын компаниялары Кыргызстандын көмүр кендерине кызыгууларын билдире баштагандыгын жаратылыш ресурстар министрлиги жарыя кылды.
 
Геологиялык чалгындоолор боюнча, көмүрдүн запасы Кыргызстандын калкынын жан башына – 4,9 тоннадан тийет, ал эми Кытайда бул көрсөткүч – болгону 4,5 миң тонна. Кытай ошентсе да, бүгүнкү күндө көмүрдүн эсебинен калктын энергияга муктаждыгынын 75 пайызын камсыз кылат. Ал эми биз борбордук ТЭЦке өзүбүздүн көмүрдү жеткире албай, колдо бар кара алтындын баркын билбей, өзгөлөрдүн ууланган көмүрүнө көз каранды болуп жүрөбүз.

Подробности
Категория: Аналитика
Просмотров: 3081

Ооба, кичинекей Кыргызстан мамлекети үчүн түндүгүсүз түштүгү, түштүгүсүз түндүгү болбой тургандыгын бардыгыбыз ички дүйнөбүздө өтө терең түшүнүп турабыз. Тилекке каршы, ички дүйнөнүн түшүнүгүн саясый оюн менен бийлик кумары курмандыкка чалып коюуда. Бешиктен бели бир аз чыга түшкөн кыргыздардын дээрлик 50 пайызы президент болгусу келсе, дагы 30 пайызы аларга кошомат кылып, бут кийиминин чаңын аарчып, колуна суу куюп, айтор болгон мүмкүнчүлүгүн көрсөтүп губернатор же министр, такыр болбой калганда депутат болгусу келет. 10 пайызы митингдин атасын таанытса, дагы 10 пайызына эки дүйнө бир тең. Ошентип жалпы жонунан 100 пайыз калкыбыз бирдемелер менен алек.
 
Колго суу куюп жүргөндөр, кийин башка жакка деле суу куя беришет. Эл башкаргысы келген, өпкөсү казанбактай болгон көрпенделерибиздин эки сөзүнүн бири – түштүк, экинчиси – түндүк. Түндүктөн чыккан тың чыкма түштүктөн чыккан тың чыкманын башын жерге киргизе ургусу келсе, түштүктөн чыкканы деле ошону каалайт. Кокус эки тараптын бир жагынан лидер чыкпай калса, анда бир жагындагылар биринин башынан бири төөматек ала беришет. Ошол “төө матекчилер” деле түштүк менен түндүктү бөлүп койсоң, Кыргызстан жарым жан мамлекет болуп калаарын абдан сонун түшүнүшөт. Бирок, бийлик кумары акыл-эстен да артыкча иштеп жатканы тоскоол болууда.
 
Мындан бир нече жыл мурун орус басылмаларынын биринде СССРдин жана Россия Федерациясынын башында тургандар тууралуу бир чети таң калычтуу, бир чети күлкүлүү фактыларды келтирип жазышкан эле. Тилекке каршы ал басылманы азыр таба албай турабыз. Ошентсе да, анын кыскача мазмунунда СССР деген улуу державанын жана Россия Федерациясынын башына улам кезек менен чачы бар жана чачы жоктор келип жатканын жазган болчу. СССРдин карт тарыхын казып деле чыккан жокпуз, ошентсе да акыркы генералдык секретарь М. Горбачевдон баштасак чындап эле “өчүрөд” сакталып келатыптыр: Горбачев, Ельцин, Путин, Медведев. Орусиядагы күчтүү, ири саясый партиялардын бири “Единая Россиянын” кечээ жакында болуп өткөн курултайында айтылган сөздөргө караганда, кийинки президенттик таймашка аталган партиядан В.Путин аттанат. Бул улуттук лидер кайсы жакка аттанбасын, жеңишке жетишээрине Орусия гана эмес, бүтүндөй дүйнө бөркүндөй ишенет. Демек, жогорудагы “өчүрөд” дагы деле сактала бере тургандыгын алдын-ала эле билип алдык.
 
Ал эми биздин Кыргызстандачы? Кыргызстанда албетте, чач жагынан маселе, т.е. кезектешмей жок. Бизде чачтуудан кийин деле чачтуу, чачы жоктон кийин деле чачы жок келе берет. Маселен, Масалиев, Акаев... Андан кийин Бакиев, Отунбаева, Атамбаев. Биздеги маселе түндүк менен түштүк деген сөздөрдө турат. Мына ушул сөздөр менен биз кезектешип келгенбиз, акыркы шайлоого чейин. Ошол эле СССРдин акыркы ирмемдеринен бери эсептейли. Тактап айтканда бизге чейин эле белгилүү куудул Абдылда Иманкулов эбак эсептеп койгон. Турдакун Усубалиев түндүктөн, Абсамат Масалиев түштүктөн, Аскар Акаев түндүктөн, Курманбек Бакиев түштүктөн, Роза Отунбаева түндүктөн, анан Алмазбек Атамбаев... Мына ушул жерден “өчүрөд” бузулду. Эми Абдылда агабыз “Кезек менен эле болуп атыпсыңар, эмне эле ызы-чуу салып атасыңар” дей албайт. Себеби, “өчүрөд” бузулду. Түндүктөн кийин түндүк болуп кетти. Ырасын айтканда, минтип жазып элди экиге бөлөйүн деп жаткан жокмун. Болгону ушундан да кыйкым издегендер чыгаарын алдын-ала болгоолоп, ооздоруна кепич тыгып койгум келип турат. Себеби, биздин кичинекей, сүйгүнчүктүү мамлекетибиздин түштүгү менен түндүгүнүн көтөргөн түндүгү бирөө гана. Анын бирөөсү кыйшайса, демек көтөргөн түндүгүбүз кыйшаят. Андыктан эл башына жалпы Кыргызстандын түпкүлүктүү келечегин ойлогон адамдар келсе эле болду. Бирок...
 
Президент түндүктөн болду. Эми премьер-министр түштүктөн болуш керекпи?
 
Айрым мезгилдүү басылмалар мына ушул өңүттө жазып жатышкансыйт. Маселен, өткөн жумада “Ачык саясат” гезити академик Жамин Акималиев менен маек уюштурган экен. Ырасында Жамин ага ар дайым сөздүн туурасын айтып келген, кыргыздын белдүү инсандарынын бири. Жакында эле жыйынтыгы чыккан президенттик шайлоонун өтө ыпылас өткөндүгүн баса белгилеп, “Роза Отунбаева өзү Атамбаевдин административдик ресурсунун башында турду” дейт. “Реваншисттик күчтөр бийликти басып алабыз деп жатат. Ошондуктан аларга жол бербешибиз керек таризинде ММКлардан тынбай чыгып жатты”,- дегенин да мисалга тартсак болот. Бирок, “Президент түндүктөн болду, эми Өкмөт башчы да түндүктөн болуп калса, жалпы элдин бийликке болгон ишеничи кетет дешүүдө. Буга сиздин пикириңиз кандай?”- деген суроого “Сөзсүз элдин ишеними кетет” деп баштап, аягында жаш кадр Камчыбек Ташиевди бул орунга ылайык көрөөрүн билдирген. Албетте, айткан сөздө калет жок. Саясатка аралашкан аз эле жылдардын аралыгында коомчулукта опол тоодой кадыр-барк күткөн К.Ташиев эл жүгүн мойнуна көтөрө ала тургандай деңгээлге көтөрүлүп жетти. Бирок, бул жерде сөзсүз түрдө эле анын түштүктөн чыккан саясатчы экендигин баса белгилөөнүн кажети жок беле дейм. Анткени, Камчыбек мырза да Кыргызстандын бүтүндүгү, бекемдиги үчүн күйүп-жанган инсан. Ал жалпы Кыргызстандын белдүү саясатчысы, карапайым элдин таянаар тоосу десек да жаңылбаспыз. Албетте, мындай мактоолор анын буга чейинки жасап жүргөн мамлекеттик деңгээлдеги жана кайрымдуулук иштеринен улам айтылууда.
 
Асманда жалгыз канатчан куш учканын көрдүң беле? Албетте, көргөн эмеспиз. Бул биздин жыйынтык сөзүбүз болсун. Жалгыз бутчан адамды майып дейбиз. Жоого жалгыз аттангандын жеңгенин көрө элекпиз. Жалгыз уук менен түндүктү көтөрө албайбыз. Мурундун эки таноосунун бирөөсү бүтөлсө эле, жан алакетке түшөбүз. Эки кулактын бирөөсү сени “чанып” кетсе, каңырыш уга баштайбыз. Айтор күч бирдикте.
 
Дыйканбек Керимбаев,
атайын "Саясат.kg" үчүн
 

Подробности
Категория: Аналитика
Просмотров: 2399

Шайлоо болду, шайлоонун эртеси да болду. Анын жыйынтыгы боюнча коомчулукта түрдүү пикирлер жаралды. Ачык эле административдик ресурстар колдонулганы байкалды. “Бөрк ал десе, баш алгандардын” акыркы аракети жасалды. Мындай “кошоматчылыкка кой союу” биздин демократияга багыт алган мамлекетибиздеги акыркы аракет деп ишенип туралы. “Ачык жана акыйкат шайлоо болгон жок” деп нааразы болгон адамдар Жалал-Абад жана Ош шаарларында митингдерге чыгышты. Ушундай кырдаалда карапайым элге жакын, алардын кызыкчылыгын кызматтан өйдө кое билген Камчыбек Ташиев элди ынтымакка, тынчтыкка чакырган кайрылуу жасады. Камчыбек Кыдыршаевичтин жасаган бул кадамы тууралуу өлкөбүзгө аттын кашкасындай таанымал инсандар өз пикирлерин билдиришти. 
 
Абдыганы Эркебаев, академик, коомдук ишмер:
 
“К.Ташиев жетилген саясатчы экендигин далилдеди”
 
- Мен Камчыбек Кыдыршаевичтин шайлоо өнөктүгүндөгү жүргүзгөн иш-аракеттери, платформасы жана шайлоочулар менен болгон жолугушууларын сын алгы аркылуу көрүп, гезиттер аркылуу окуп аттым. Бул шайлоо өнөктүгүндө ал өзүнүн жетилген саясатчы экендигин көрсөтө алды. Гезитиңердин мурунку сандарында Камчыбек Кыдыршаевичтин бир аз шашмалыгы бар экендигин айтсам керек эле. Бул жолу андай шашмалыгы, кызуу кандуулугу байкалган жок. Шайлоо болуп өткөндөн кийин анын жыйынтыгы менен макул эмес экендигин айтып чыкты. Албетте, шайлоодо кемчиликтер болду. Айрым кошоматчылар бөрк ал десе, баш алып ийишти өңдөнөт. Андай мыйзам бузууларга барган бардык чиновниктер, чиновник эместери дагы жасаган мыйзамсыз иштери үчүн жооп бериши шарт. Ал эми жалпы жонунан алып караганда шайлоо тынч өттү. Шайлоо болуп өткөндөн кийин Жалал-Абадда, Ошто эл бир аз толкундап чыкты. Элдин митингге чыгуусуна мыйзам жол бергенден кийин, ага күчтөп каршылык көрсөтүүгө болбойт. Айрым чиновниктер митингге чыгууга болбойт деп да жатышат. Эмнеге болбосун? Бир учурда алар да митинг, пикетке чыгып жүрүшкөн. “Аларга уруксат, башкаларга болбойбу?” – деген суроо жаралат эмеспи. Мыйзам боюнча бардык жарандардын укугу бирдей. Ошентсе да, чындыгында митинг, пикет, күчтөп бийлик тартып алуулардан жамы журтубуз тажап бүттү. Андыктан Камчыбек Кыдыршаевичтин элди ынтымакка чакырган, тынчтыкка чакырган кайрылуусунан кийин дагы бир жолу урматтап, сыйлап калдым. Дагы бир жолу өзүнүн жетилген саясатчы экендигин көрсөттү. Мамлекет кызыкчылыгы үчүн күйгөн, терең ой жүгүртө билген саясатчы гана ушундай кадамга бара алат.
 
Чолпон Султанбекова, ЖК депутаты, “Республика” фракциясы:
 
“К.Ташиев конструктивдүү кадамга барды”
 
- Көптөн күткөн шайлоо да болуп өттү. Шайлоо таза өттү деп айта албайм. Бирок, 20 жылдан берки шайлоолорго салыштырмалуу бир топ туура багыттагы шайлоо болду десек болот. Шайлоодон кийинки нааразычылыктардан улам, айрым жерлерде элдер митингге чыгышты. Ушундай шартта К. Ташиев конструктивдүү кадамга барды. Элдин кызыкчылыгын, мамлекеттин тынчтыгын ойлогон гана саясатчылар ушундай кадамга бара алышат.
 
Токон Мамытов, ЖК депутаты, “Ар-Намыс” фракциясы:
 
“Өлкөдөгү абалга туура баа берди”
 
- Камчыбек Кыдыршаевич кыргыз мамлекетиндеги такшалган, алысты көрө билген саясатчы экендигин далилдеди. Өлкөдөгү абалга туура баа берип, митингге чыккан адамдарды тынчтыкка чакырып, бардыгы мыйзам чегинде болуусуна чакырганы колдоого аларлык чечим болду.
 
Куштарбек Айтматов, КР миграция министринин орун басары:
 
“Эң туура кадам жасады”
 
- Элди тынчтыкка, биримдикке чакыруусу эң туура кадам болду. Камчыбек Кыдыршаевич өзү да адамгерчиликти туу туткан инсан эмеспи. Өлкөдөгү абалды туура баалап, Мадумаровдон өзгөчөлөнүп, туура кадамга бара алды. Кудай буйруса кийинки шайлоодо Камчыбек Кыдыршаевичке ийгилик келет деп ойлойм.
 
Топчубек Тургуналиев, коомдук ишмер:
 
“Эл ынтымагын ойлогон мыкты адам экендигин көрсөттү”
 
- Эл-журтубуз, бүтүндөй Кыргызстан ынтымакка чакырган сөздөрдү, аракеттерди күтүп жатышпайбы. Бардыгынын ойлогону жакшы турмуш, алдыга карай өнүгүү эмеспи. Анан жолду бууган, элди көтөргөн жаман өнөкөт. Алардын бардыгы өз учурунда болгон. Эми кайра-кайра эле элди дүрбөлөңгө салып, көтөрө берсек өнүгүү дегенди унутабыз го. Өзүбүздүн улуу тарыхыбызга кайрылып, Манас атабыздын доорундагы хан шайлоону мисалга тарталы. Ошондо хандыкка Саян тоолоруна мергенчилик кылган жаштардын атынан Манас, Манастын атасы Жакып, Айдархан бабабыз Көкчө баатырды көрсөтөт. Эл кадимкидей эле добуш беришет. Ошондо Манаска ишеним арткандар ак ташты белгиленген жерге салышат. Ал таштар дөбө-дөбө болуп үйүлүп кеткенде, атасы Жакып атынан оодарылып түшүп, “Кулдугум бар ханым” деп куттук айтат. Айдархандын Көкчөсү дагы атынан түшүп, Манасты жеңиши менен куттуктайт. Бул элдин ынтымагын бекемдөөгө эл башы болом деген адамдардын акыйкат аракети эмеспи? Андыктан К.Ташиев өзү айткандай, Кудайдын улуу күнү келип калган маалда элди ынтымакка чакырганы анын жетик саясатчы, эл ынтымагын ойлогон мыкты адам экендигин көрсөттү. Эми мындан ары конструктивдүү жолго түшүп, Кыргызстанды ар тараптан өнүктүрүүгө жалпыбыз бирге аракет жасайбыз деп ойлойм.
 
Жумакадыр Акенеев, Кыргыз нефтетрейдерлер ассоциациясынын президенти:
 
“Элде бөлүнүп-жарылуу болуп кетмек...”
 
- Камчыбек Кыдыршаевич Кыргызстандын элин ынтымакка чакырган кайрылуусу менен өзүнүн саясый деңгээлин жакшы жагынан көрсөтө алды. Абдан туура кадам болду деп эсептейм. Анын бүтүндөй келечеги али алдыда. Кийинки шайлоолорго чейин дагы да такшалып, сөзсүз ийигилик алып келчү күн келеринен күмөн санабайм. Ал эми шайлоонун кандай өтүшү тууралуу айтсам, албетте мүчүлүштүктөр кетти. Борбордук шайлоо комиссиясы да кемчилдиктердин болгондугун айтып атышат. Бул шайлоодо кетирилген катачылыктар кийинки шайлоолордо кайталанбайт деп ишенем.
 
Дыйканбек Керимбаев,
“Майдан.kg” гезити, 2011-жылдын 9-ноябры

Подробности
Категория: Аналитика
Просмотров: 7144

Курманжан датканын феномени

 
Төртүнчү макала
 
Датка айымдын үчүнчү — саясий жана коомдук ишмердүүлүк деп аталуучу доору 1876-жылдан ХХ кылымдын башына чейин созулуп, Орус колониализминин мезгине туура келет. Ал мезгилде Курманжан датка орус колониялык бийликтери менен айлакер дипломатия жүргүзүүнүн натыйжасында түштүк кыргыздарынын басымдуу бөлүгүн туура жолго үндөп, алардын биримдигин сактоого, Ош вилайетиндеги бейпилдикти камсыз кылууга аракеттенген.
 
Курманжан датка алысты көрө билген көсөм
 
Эми датканын коомдук-саясий ишмердигинде жаңы өзгөрүүлөр болду. Түркстан чөлкөмүндөгү, Ферганадагы жана буга чейин жеке өзү бийлик жүргүзүп келген кең өрөөндөгү саясий кырдаалдын түп тамырынан бери өзгөрүшү анын абалына, тагдырына таасир этпей койгон жок. Датканын бийлиги чектелип, укуктары тарыды. Мындан ары Алай өрөөнүн башкарчу болуштар түздөн-түз Ош уездинин начальнигине жана Фергана областынын аскер губернаторуна баш ийип калышты. Бирок аталган мамлекеттик бийлик өкүлдөрү, атүгүл Түркстан крайынын ар кайсыл жылдардагы генерал-губернаторлору дагы узак жылдар бою ага «Алай ханышасы», кыргыздардын атак-даңктуу жол башчысы катары ардактап мамиле кылышын уланта беришкен.
 
Ошто жана Алайда орус бийлиги орногондон кийин Курманжан даткага Оштогу Ак Ордону таштоого туура келди. Шаардагы бир катар имараттар, Алымбектин медресеси жана вакфы, айдоо чектери Датканын карамагында кала бергени менен Курманжан датка Ошко ири жолугушууларга же үй-бүлөлүк салтанаттарга гана катышуу үчүн келбесе, чынында шаарда сейрек турчу. Датка кышкы резиденциясы катары Мадыда, ал эми жаз, жай жана күз мезгилинде мурункудай эле Гүлчөдө туруп, коомдук жумуштарды аткара берген.
 
Алайдын башкаруучусу таанылган Курманжан датка орус төбөлдөрүнө коомдук жана мамлекеттик ишмер, билги катары кеңири белгилүү эле. Бекеринен аны К.П.фон-Кауфман баш болгон орус генералдары "Алай канышасы" деп атаган эмес. Курманжан датка өз мезгилинде Фергана облусунун акимдери М.Д.Скобелев, А.К.Абрамов, Г.А.Арандаренко, М.Е.Ионов, К.П.Кауфман, М.Г.Черняев, А.Б.Вревский, Н.А.Иванов, С.М.Духовский ал турсун Россиянын келечектеги согуш министри А.Н.Куропаткин сыяктуу адамдар менен дос, тааныш болгондугу маалым. Алар менен тез-тез кат алышып, кээде Ошко, Жаңы-Маргалан (Скобелев) шаарларына келип сүйлөшүп турган. Курманжандын иш билгилиги жана кадыры, Фергана чөлкөмүнүн тоолуктарын орус колонизаторлоруна каршы көтөрүлүштөрдөн, бекерге кырылып кетүүдөн сактап, элдин тынчтыгына жана башка элдердин өз ара ынтымагына оң таасирин тийгизген.
 
Кээде Курманжан датканын катышуусу менен жогорку деңгээлдеги жолугушуулар болуп өтчү. Мисалы, 1876-жылы Түркстан генерал-губернатору К.П. фон-Кауфмандын (Жарым падыша) сунушу менен Мадыда кеңири сүйлөшүү расмийи өткөрүлүп, анда Датка дагы бир жолу Орус бийлигин тааныгандыгын билдирген жана “Ак падышага” каршы чыкпоого убадасын берген. (Караңыз: Өмүрзакова Т. Курманжан датка: Доор. Инсан. Ишмердүүлүк.- Б., 2002.-С.180.) 1884-жылы болсо 73 жаштагы Курманжан датка Скобелев шаарында (Жаңы Маргалаң) Түркстан генерал-губернатору Н.О.Розенбахтын кабыл алуусунда болуп, Алай чөлкөмүнүн тагдыры жөнүндө сүйлөшүүлөрдү жүргүзгөн. Генерал-губернатор Курманжанга баалуу кымкап чапан жапкан. (Караңыз: Туркстанские ведомости.-1884.-№ 40.).
 
Түркстан генерал-губернатору ж.б. бийлик өкүлдөрү Ош тарапка келгенде сөзсүз Курманжан даткага кезигип, айрым маселелер боюнча кеңешип турушчу. Мисалы 80-жж. Гүлчө-Талдык-Эркеч-там кара жолунун курулушун ашар жолу менен бүтөрүүдө Курманжан датка орус бийликтерине чоң көмөк көрсөткөн. Ошол эле учурда аталган курулушка 1884-ж. карата крайдын жергиликтүү каражаттарынан 25 000 сом жумшалып, Ош уездинин эле калкынан 7562 сом 80 тыйын жыйналган. Мындай жыйымдар элдин нааразычылыгын туудурбаш үчүн анын маанисин түшүндүрүүдө Датканын ролу чоң болгон.
 
1892-жылы 81 жаштагы курагында «Алай ханышасы» ошол учурдагы орус авторлору өтө таң калуу менен жазгандай Гүлчөгө 80 чакырым жерден ат үстүндө кебелбей жорго салдырып келип, генерал-губернатор барон А.Б.Вревский менен кезигишип, маектешкен. Датка айымдын кыраакылыгы менен темирдей бекем эркине таң калып, ыраазы болгон генерал ага сый көрсөтүп, чыгыштын салтын туурап, кымкап чапан жапкан. Ал эми Курманжан датка ата-бабадан калган кааданы бузбай мансабы бийик «жарым падышага» адатынча сары жорго тартуулаган. (Караңыз: Ювачев И.П. Курбань – Джань – Датха, Кара-киргизская царица Алая //Исторический вестник. 1907, № 12. 968-бет). Андан алты жыл өткөн соң, 1898-жылы Ошто Датка айым Түркстан крайынын кийинки генерал-губернатору С.М. Духовский менен жолугушуп, элинин ал-абалы, коомдук жана чарбалык турмушу тууралу аңгемелешкен.
 
Курманжан даткага жолуккан колониалдык бийлик өкүлдөрү ар дайым анын куюлуштуруп айткан таамай сөзүнө муюп, чукугандай сөз тапкан чечендигине, өткүрлүгүнө, терең акылына жана тубаса элчилик өнөрүнө таң калышчу. Жашы токсондорго таяп, улгайган чагында да анын көзүнүн курчу кетпей, карегинен жаш кезиндегидей учкун чачырап, сүйкүмдүү жана сүрдүү, сулуулуктун издери дагы деле сакталган каратору жүзүнөн мээрим төгүлүп турчу. Алайлык кыргыз ханышасы адамдарга жалаң гана жакшылык каалаган, кыйынчылыктарга моюн сунбаган өзгөчө касиеттери бар, бөлөк-бөтөн кишилерге эч сыр бербеген даанышман журт энеси эле.
 
Курманжан датка ишмердигинин үчүнчү доорунда Орус падышачылыгын Түркстанды бийлеген 8 генерал-губернаторунун баары менен байланыш түзө алган. Алардын ар бири Курманжанга байланышкан маалыматтарды жазып, эстелик катары белек калтыргандыгын тарыхый фактылар ырастап турат.
 
1880-ж. 16-декабрда Түркстан генерал-губернатору К.П. Кауфман Ош уездинин начальниги менен Фергана областынын аскер-губернаторунун сунушу боюнча Россиянын Согуш Министрине атайын кат жиберип, анда мындай деп жазылган: «…Курбань-Джань-Датканын кара-кыргыздардын арасында зор кадыр-баркка ээ экенин, ардактуу абалы менен таасирин жана улгайган курагын эске алып, мен Улуу урматтуу Сизден Өтө Бийик өкүмдар Императорго Мамлекеттик Казынадан ага жылыга беш жүз сом өлчөмүндө өмүр бою алгыдай пенсия чектеп берүүнү ыраа көрүүсүн сунуш кылуудан баш тартпасаңыз экен деп өтүнөм». Император финансы министринин тыянагына ылайык, 1881-жылы 1-апрелде Курманжан даткага жылыга 300 сомдон өмүрү өткүчө мамлекеттик пенсия чектөө жөнүндө жарлыкка кол койот. Бул ошол кезде өтө чоң суммадагы каражат эле. Алсак, В.О.Ключевскийдин изилдөөсү боюнча Россиянын Москва губерниясында 1882-ж. жылкынын баасы жайында 88-57 тыйын, күзүндө жана кышында 60-67 тыйын болгон. (Караңыз: Өмүрбеков Т.Н. Улуу инсандардын Кыргызстандын тарыхындагы ролу жана орду. (XIX ортосу - XX к.башы). – Б., 2003.-203-б.)
 
1893-жылы 82 жаштагы Курманжан датканын мурунку мусулман башкаруучуларынын тушунда көрүнүктүү роль ойногондугун, ал мезгилдерде кыргыздардын арасында Азияда аялдар үчүн болуп көрбөгөндөй кадыр-баркка арзыгандыгын, Кудаяр хандын аны өз тарабына тартууну каалап, датка (генерал) мартабасын ыйгаргандыгын, мындай бийик мансап-мартабаны аял кишиге ыйгаруу мусулман элдеринин тарыхындагы жападан жалгыз мисал экендигин, Орус аскерлери Алайга келгенде Курманжан датка жаңы бийликке сый-урмат көрсөтүп, тынчтыкты камсыз кылууга көп күч жумшагандыгын эске алуу менен Фергана облусунун ошол кездеги аскер губернатору М.Е.Ионов орус мамлекетинин салттуу жол-жоболорунан четтеп Андреев лентасына тагылган Алтын медаль менен сыйлоо жөнүндө сунуш кылгандыгы да маалым. Бирок, бул сыйлык бир катар шылтоолор менен берилбей калган.
 
Курманжан датканын аймактагы тынчтыкты жана бейкуттукту, Ош–Кашкар кербен жолундагы коопсуздукту камсыз кылуудагы эмгегин эске алып, 90 жашка чыккандыгына карата 1901-жылы 1-декабрда Орус императору Николай II “Жогорку даражалуу өкүмдардын өз кабинетинин эсебинен кымбат баалуу шакек тартуулоо жөнүндө жарлыгын жарыялаган”.  Бул тууралуу Түркстан генерал-губернатору А.Н.Куропаткинге кабарлаган телеграмма Ташкентке 4-декабрда жеткен. Андан көп өтпөй Россия императору Алай каныкесине жаңы сыйлыгын - каухар чөгөрүлгөн алтын саат жөнөткөн. (Караңыз: Ювачев И.П. Аталган макала.-976-бет). Кай бир изилдөөчүлөр Курманжан даткага ошол жылы полковник наамы ыйгарылгандыгын жазышат. (Караңыз: Урстанбеков Б. У. Чороев Т. Кыргыз тарыхы. Кыскача энциклопедиялык сөздүк. Фрунзе. 1990. 91-бет.)
 
Курманжан датка орус бийлик өкүлдөрү менен кат жазышып, кеңири алакалашып турган. Кезегинде уулу Мамытбек ошол каттардын бир боосун сактап жүргөндүгү айтылат. Ал каттардын көбү алгач Ош уездинин начальниги болуп, кийин Фергана облусунун согуштук губернатору кызматында иштеген генерал М.Е.Ионовдо да сакталган. Кыргыз каникеси мезгил-мезгили менен Ош уездинин начальнигинен, областтын аскер губернаторунан, Түркстан генерал-губернаторунан кат алып, өзү да аларга кат жөнөтүп, ал жактагы жаңылыктардан үзгүлтүксүз кабар алып турчу.
 
Курманжандын инсандык турпатынын дагы бир орчундуу белгиси - анын терең интернационалдуулугу жана жалпы эли-журтка багытталган даанышмандыгы. Архивдерде сакталган анын орус генералдарына жазган каттарында жана башка тарыхый маалыматтарда датка өзүнүн пикирин, демилгесин, накылын, жалаң гана өз элине эмес, жамы журтка, жалпы элге багыштаган. Кудаяр хандын зомбулугуна каршы күрөштөбү, орус колонизаторлоруна каршы азаттык көтөрүлүштөрүндө болсун, түштүк Кыргызстандын Орус мамлекетине кошулгандан (1876-жыл) кийинки анын ишмердүүлүгүндө жалпы элге тең интернационалдуу инсан экендиги көрүнгөн. Курманжандын образынын улуттук белгилерден озуп чыккан кең образ экендигин тарыхый маалыматтар ырастап турат. Мисалы, белгилүү орус генералы барон А.Н.Таубе Курманжан датка жөнүндө: “анын акылмандыгы, энергиясы, адилеттиги жана келечекти көрө билген көсөмдүгү Жети-Сууга, атүгүл Ооганстандын, Ирандын жана Кытайдын чөлкөмдөрүнө чейин дайын болгон” деген пикирди айтат. (Караңыз: Таубе А. Н. Алайская царица. //Закаспийское обозрение// 1902, № 124.)
 
Курманжан Датканын келечекти көрө билген көсөм жана эл достугун бийик койгон интернационалдуу журт башы экендигинен кабар берген 1885-жылы 7-октябрда Курманжандын өз колу менен жазылып, мөөрү басылган каттарынын биринин текстин келтирели.
 
"Улуу урматтуу жана чексиз кадырлуу Фергана облусунун облусттук губернаторуна Ош оезунун кызматчысы Курманжан даткадан кат.
 
Терең, ардактуу Сизден кечирим суроо менен мен төмөнкүлөрдү билдиремин. Фергана мусулман өлкөсү Орусияга моюн сунбай турган мезгилде мен сиздер менен согушканмын жана каршылашканмын! Кийин Абдылдабек бир туугандары Мамытбек жана Асанбектер менен Ош аркылуу Кабулга качты. Куруган мен, кичинекей Камчыбек менен Алайда калдым. Ошол мезгилде Оштун начендиги Ионов төрө генерал менен Алайга келди жана мени генерал менен тааныштырды. Генерал Скобелев мени жылуу кабыл алды жана мага урмат менен мамиле кылды. Мен ага ыраазы болуп калдым.
 
Россия өзүнүн улуулугу жагынан Рим менен тең тайлашат. Мүмкүн, азыркы учурда дагы да кеңейүүдөдүр.
Азыр уулдарым кайрадан мага келишкен. Алар көп азаптарды тартышып, жеңиштен үмүттөрүн үзүшкөндө мен бирөөдөн мында келүүсүн буюруп кат жибергенден кийин гана алар бул жакка кайтышты. Кудайдын буйругу менен Абдылдабек ал жакта набыт болду. Мамытбек менен Асанбек эсен-соо келишти.
 
Андан кийин мен Туркстан генерал-губернатору Кауфман менен ал Ошко келгенде жолуктум. Ал дагы мага урмат менен кайрылып: "Эгер Сиз мени уксаңыз - анда Сизге эң жакшы болот жана Сиз ак падышанын кабыл алуусундай эле пайда көрөсүз" деп айтты. Маркум генерал-губернатор (К.П. фон-Кауфман 1881-жылы өлгөн) падышанын буйругу менен мага ар айына 25 сомдон пенсия төлөп турган. Мен ага жекече ыраазычылыгымды билдире албай турганыма азыр өкүнөмүн!
 
Кудайдын ракымы менен азыр үч уулум бар. Биз эч убакта мындай мамлекетти көргөн эмеспиз. Байыркы замандардан бери өлкө өзүнүн жетимдерине мындай боорукердик кылган эмес! Бул мамлекеттен бардык эл менен бирдикте биз өз туугандарыбыздай көрүп чогуу жашай беребиз! Эгер биз кокустан мамлекеттин аброюн таназар албастан: ага чыккынчылык ойлосок, анда бизге өмүр бою кечиргис күнөө жабылат! Мен, эгер бул мамлекетке кимде ким мындан ары бүт жүрөгү, чын пейли жана терең урматы менен мамиле кылса, анда кудай өзү мурунку кезде мамлекетке каршы жасалган бардык аракеттерибизди кечирет деп ойлоймун!
 
Азыркы тынчтык мезгилде мындан ары менин бүткүл эл-журтум, мен өзүм жана уулдарым, туугандарым эч качан силерге каршы көтөрүлбөйбүз деп мен Жарыя кыламын! Биз тараптан эч кандай жарамсыз иштер жасалбайт! Эгер менин элим кандайдыр бир жамандык издеп, мамлекетке чыккынчылык кылса, анда күнөөлүүнү эң оор жаза менен жазалаймын жана өмүрүмдүн акыркы күндөрүнө чейин өзүмдү кыйнап өтөмүн!
 
Ушул сөздөрүмдү бекитүү үчүн мөөрүмдү басамын!
 
Маматбай кызы Курманжан датка".(Караңыз: Өзбекстандын мамлекеттик тарых архиви.-Ф.19.-Оп.1.-1629-иш.-1-барак.)
 
Белгилүү француз саякатчысы Гийом Капю өз мекендеши Габриэл Бонвало менен бирге Туркстан жерине 1880-жылдары саякат жасап, Алайда болгон. Кыш мезгилинде Алай-Памир аркылуу Индияга өтүп кетишкен бул эки саякатчыга Курманжан датканын уулдары Батырбек менен Мамытбек жана небереси Мырзапаяс жакындан жардам көрсөтүшүп, ат-көлүк, жол көрсөткөн аткошчу жигиттерди таап беришкен. Саякатчылар «Дүйнөнүн чатыры» аттуу китебинде Курманжан-датка жашаган Жүсалы өрөөнүнө болуп Датканы мындай сүрөттөшөт: «Ал акылдуу жана баардыгы урматтаган аял. Курманжан даткага урук-туугандарынын бири калбай берилгендиги менен сый-урматы таңдантып, ага таазим кылдыруучу касиеттери бар эле. Чоочун кишинин көз алдында ал касиеттер аны бөтөнчө сүйкүмдүү көрсөтүп, жоокердин эрдигин баарынан жогору балаган ошол элди, андан соң акылдуу аялдын даанышмандыгын, кеменгерлигин ого бетер сыйлап урматтоого аргасыз мажбур кылат». (Караңыз: Строилов Л. Алай менен Памирден ашып.//Кыргыздар.-Б.1993.-С.329-349).
 
Курманжан датка энебиздин эл аралык мамилелерде да дасыккан дипломат катары өзүн көрсөткөн фактылары болгон. Орусияга караган жаңы жерлерди изилдөө үчүн көптөгөн чет өлкөлүк саякатчылар Алайга келишип, Курманжан даткага жолугуп турушкан. Мисалы, 1885-жылы Гүлчөгө англиялык тыңчылар – молдо Маджид менен сэр Артур келип, Алайды Англияга каратуу жөнүндө Курманжан датка менен сүйлөшүүлөрдү жүргүзүшөт. Курманжан датка Улуу Жибек жолунун кербендери аркылуу эл аралык окуялардан да кабары бар эле. Англиянын Индияны басып алганын, Ооган аркылуу Орто Азияга жортуул уюштурууну көздөп жатканын да билчү. Бирок ал Орусия империясы менен бирге жашоо кыргыз элинин келечегине жакшы болоору жөнүндө небак эле жыйынтык чыгарып койгон эле. Ошондуктан Англиянын тыңчыларына сылык гана макул эместигин билдирген.
 
Курманжандын көз жашы
 
XIX кылымдын орто ченинде Курманжандын өмүр жолуна дагы бир өтө оор сынак туш болду. Чек ара контрабандалык кылмыш кылууда деген шылтоо менен “кылмышкерлердин тобунун уюштуруучусу” деп Курманжан-датканын уулу Камчыбек, кылмышты жаап-жашырган деген айып менен жеткинчек небереси Мырзапаяс камакка алынган. Камчыбектин жигити Ак-Балбан баш болуп, бул иш боюнча жалпы жонунан жыйырма төрт киши соттолгон. Кыргыз күбөлөрүнүн айтуусу боюнча чатакты орус бажы күзөтчүлөрү чыгарышкан. Алар чегарадан кербен жол менен келе жаткан жүктүү обоз коштогон кыргыздарга таңылчактарды чечүүнү жана сандыктарды ачууну талап кылышкан. Кербен менен келе жаткан Камчыбектин зайыбы Асел айым кароолдорго каяша айтып, чубалган узун чачынын учундагы чач учтугуна байланган ачкычтарды берүүдөн баш таркан. Бирок, орус бажы башчысы Асел айымдын чачын мыкчый кармап, ачкычы менен кошо олоң чачын кыя чаап кыркып алат. Көчмөндөр үчүн мындай шылдың өлүмгө тете иш эле. Натыйжада орус аскер соту Камчыбекти жана анын жигити Ак-Палванды өлүм жазасына тартууга, ал эми Мамытбекти, Мырзапаязды, 13 жаштагы өспүрүм бала Арстанбекти – Сибирге каторгалык иштерге иштетүү үчүн сүргүнгө айдоого өкүм чыгарган. (Караңыз: Өмүрзакова Т. Курманжан датка: Доор. Инсан. Ишмердүүлүк.- Б., 2002.-150-169-беттер.)
 
Камчыбек менен Ак-Палван 1995-жылы 2-мартта Ошто даргага асылган мезгилде Курманжан Датка элди баштап күрөшкө чыгууга дарамети жетет эле. Бирок, тишине чейин куралданган орус жазалоочуларынын элди бөөдө кырып жиберүүсүнөн кооптонуп, унчукпай тагдырга моюн сунууга аргасыз болгон. Сибирге сүргүнгө айдалган Мамытбек менен Арстанбек Иркутск губерниясындадагы Нижеудинск уездинин Тюмен волостуна караштуу Тумино кыштагында жашашкан.
 
Камчыбектин өлүм жазасына тартылышы, уулунун, небересинин жана жакындарынын сүргүнгө айдалышы, ошондой эле кийинки жылы дагы бир уулу Батырбектин көз жумушу Курманжан датканы катуу кайгага салды, бирок биротоло сындыра алган жок. Датка мүңкүрөбөдү.
 
Уулу Камчыбектин дарга асылышынан кийин Курманжан датка бир нече жылдар бою орус бийликтери менен мурдагыдай алака түзбөй калган. Рустам-Бек деген ат менен Алай, Памир тоолоруна көп жолу саякаттап барган орус офицери Б.Л.Тагеев 1896-жылы жайында Алай өрөөнүндөгү Курманжан датканын айылына кайрылып, ага учурашуу үчүн Датканын боз үйүнө киргенде уулунун өлүмүнө кайгырган эненин аянычтуу абалын боор ачуу менен сүрөттөгөндүгү маалым. (Караңыз: Тагеев Б.Л. На Востоке. Очерки и рассказы из жизни далеких окраин России.//Царица Алая.-Варшава, 1902.)
 
Ошентип турмуш өз нугу менен журуп жатты. Ал кездеги Фергана облусунун аскер губернатору М.Е.Ионовдун, Датканы сыйлаган башка орус чиновниктеринин, ошондой эле Курманжан Датканын өзүнүн Орус императоруна багышталган өтүнүчтөрүнүн натыйжасында көптөгөн кыйынчылыктардан кийин россиялык катаал аскер соту элеттиктердин дарамети күчтүү улугу – Курманжан датканын өтүнүчүнө жооп кылып, 1897-жылы 27-мартта Мамытбек Алымбеков менен Арстанбек Камчыбековго, ал эми ошол эле жылы 4 –июлда Мырзапаяз Жаркынбаевге Түркстан крайына жашоо үчүн кайтып келүүгө уруксат берди.
 
 
 
Курманжан датка эл тынчтыгынын жана достугунун данакери
 
1898-жылы жазында Анжиян аймагында жергиликтуу эл орус империясынын колониалдык эзүүсунө каршы көтөрүлүшкө чыккандыгы маалым. Кыймылдын демилгечилери Көгарт өрөөнүндөгү кыргыздар болуп, алардын көрүнүктүү жетекчиси Чыйбыл болуш Абдулла бий уулунун аракети менен 1895-жылы алгачкы жыйын уюштурулат да, ошол мезгилдеги Фергана өрөөнүнүн чыгыш тарабындагы элет кыргыздарына кеңири белгилүү, тарыхта Дукчи Эшен атанган Мухаммад Али Сабыр хальфа Софуевге кыймылга жетекчи болуп берүү сунуш кылынат. 1897-жылы Мадали эшен макулдугун берет. Көтөрүлүшкө Фергана тургундарынын элетин гана эмес, шаар калкын да тартуу максаты коюлуп, кеңири даярдыктар башталат.
 
Кыймылдын идеологиялык жетекчиси ичкилик кыргыздарынын дөөлөс уруусунан чыккан, кезегинде Кокон ордосунда кызмат өтөп, Кудаяр хандын буйругу менен “Фергана хандарынын тарыхы” аттуу китеп жазган молдо Зиябидин Максым болгон. Дукчи эшен көгарттык, кетмен-төбөлүк, оштук, ноокаттык кыргыздарга, Кулу, Кува, Жеке-Тыт, Избаскан жана башка болуштуктарда жашаган кыргыз, өзбек, кыпчак, түрк тургундарына таянуу менен көтөрүлүштү 1898-жылдын 17-майында кечке жуук баштап жиберет. Ошол күнү Ошто, Ноокатта, Маргаланда, Асакеде, Көгартта уюштурулган аракеттер ишке ашпай калып, Миң-Дөбөгө чогулган 2000 чамалуу негизги топ Анжиян гарнизонуна кол салган, бирок жеңилип калган.
 
Анжиян-кыргыз көтөрүлүшү бир жумага жетпей басылган, анын негизги жетекчилеринен 22 адам дарга асылып, 500дөй киши Сибирге сүргүнгө айдалган. Алардын арасында көгарттык Чыйбыл болуш, кетментөбөлүк кадимки Токтогул Сатылганов да бар эле. Жергиликтүү элге 130556 рубль контрибуция салынган. Көтөрүлүштүн борбору болгон Миң-Төбө кыштагы Дукчи Эшендин мекени болгондуктан тыптыйпыл талкаланып, тургундары башка жактарга көчүрүлүп, бош калган жерге орус колониализминин “ыраакымы катары” келеке маанисинде Мархамат деп аталган село туруп калгандыгы тарыхтын оор фактысы. (Караңыз: Кененсариев Т., Авазов Э. Анжиян көтөрүлүшү жана кыргыздар.-Б.,2002.)
 
Көтөрүлүштүн кыймылдаткыч күчүнүн көп улуттуу экендиги сурак берген жана соттолгон адамдардын улуттук курамынан көрүнүп турат. Суракка баары болуп 257 кыргыз тартылган. Бул сан бардык суралгандардын жарымынан ашык санды көрсөткөн. Суракка кабылгандардын арасында 112 өзбек, 20 түрк, 17 уйгур, 3 кыпчак, 5 тажик жана 1 каракалпак болгон. Бул сандар “Анжиян көтөрүлүшү” деп аталган кыймылдын иш жүзүндө “Анжыян-кыргыз көтөрүлүшү” болгондугун ырастап турат. (Караңыз: Кененсариев Т., Авазов Э. Анжиян көтөрүлүшү жана кыргыздар.-Б.,2002.)
 
Көтөрүлүшкө алайлык кыргыздар да даярданышкан болучу. Бирок, орус аскерлеринин артыкчылыктарынан жакшы кабары бар Курманжан датка элин бөөдө кыргындан токтотуп калды. Жаманчылыкты сезген Курманжан датка өзүнүн болгон аброю менен алайлыктарды козголоңго катышуудан баш тартууга үндөдү. Антиорустук сезимге алдырып, газаватка ураан таштаган кыймылдын натыйжасы бейкапар элге оор зыяндарды алып келмек. Ошондуктан ошол кездеги Ош болуштугун башчысы Карабек Асанбеков урматтуу чоң энесинин кеңеши менен даярдалып жаткан көтөрүлүш жөнүндө Ош уездинин начальниги полковник Зайцевге билдирет. Уезддин начальниги ош батальонун кармашка даярдануусун буйрук кылып, Маргалаңга киши чаптырат. Өзү 1898-жылдын 16-майында Ноокат болуштугуна жөнөйт. Ноокат болушу Казыбай да Зайцевге утурулап, алдынан тосуп чыккан. Ошентип, Ошто жана алайда бөөдө кырсыктын коркунучу арттка калган.
 
Бул окуя Курманжан датканын элин куугунтуктоодон жана кандуу жазалоолордон сактап калууну артык көргөн көсөмдүгүнүн дагы бир күбөсү болгон.
 
Түркстан крайынын бийликтери жүргүзгөн орус колониалдык саясатына капа болгон Курманжан датканын көңүлүн көтөрүүгө Датка менен ымаласы жакшы орус төбөлдөрү бир топ аракет кылышканы менен Курманжан датка 1901-жылы гана кайрадан алар менен кат алыша баштады. Ошол жылдын 9-майында Түркстан крайынын жаңыдан дайындалган генерал-губернатору Н.А.Ивановго куттук айткан кат жазып, анда Ташкентке сизди куттуктоомду айтып баруу үчүн өз уулум Мамытбекти жибердим деп билдирет. Ошол эле айдын 22-күнү Н.А.Иванов Курманжан даткага ыраазылык билдирген жооп кат жазып, сый көрсөтүп, Мамытбектен Даткага чын дилден чыккан достук саламын айта барууну өтүнгөн. (Караңыз: Өмүрбеков Т.Н. Улуу инсандардын Кыргызстандын тарыхындагы ролу жана орду. (XIX ортосу - XX к. башы). – Б., 2003.-204-б.)
 
Курманжандын дагы бир мүнөздүү белгиси анын ыйыктыгы, такыбалыгы болгон. Жогоруда айтылгандай Курманжан жаш кезинен эле салттуу үй-бүлөдө тарбия көрүп, кийин чоң медресенин ээси Алымбектин жубайы болгондугуна байланыштуу, кезегинде элдин айтымында Оштук эшендерге кол берген адам эле. Белгилүү Хувайда эшендин урпактарынын бири Салахиддин эшендин мезгилинде, алар менен эң жакшы мамиледе болуп тургандыгы маалым. Ош чөлкөмүнүн билгиси, Анжияндын беги, Кокон хандыгынын мамлекеттик ишмери Алымбек датканын жогоруда айтылган медресенин болушу, ал медресеге чегерилген 1825 гектар чамасындагы вакф жери (Чын-Абад жана башка жерлер), аталган вакфта алгач Алымбек өзү андан кийин анын урпактары Жаркынбай, Абдылдабек, Батырбек, Асанбектердин мутавалий болуп турушу, 1865-жылдан баштап Оштун акими болуп турган Абдылдабектин Оштогу Шайтан-Төбө, Сарай-Көчө кварталдарындагы вакфтык участкалары, ошондой эле Асанбектин мезгилинде да бир топ вакфтык участкалардын болушу Курманжандын үй-бүлөсүнүн бардык мүчөлөрү диний мекемелер жана "ыйык" адамдар менен байланышта экендигин маалымдайт. 1895-жылы кичүү уулу Камчыбек Оштун чоң базарындагы даргага асылган күнү Курманжан Салахиддин эшендин үйүндө намаз окуп олтургандыгы жөнүндөгү маалыматты азыркы кезде атактуу эшендин тирүү урпактары билишет.
 
Курманжан датка энебиздин ислам илими жазылган ыйык Куран жана Мухаммед пайгамбардын хадистери жөнүндө кенен түшүнүгү, өз көз карашы болгон. Курманжан датка Алай жергесине кадимкидей мектептерди салдырып, анда букаралардын сабатын араб алфавити менен ачып, билим алуусу үчүн шарт түзгөндүгүн замандаштары эскеришет. Датка салдырган мектептер 1960-жылга чейин бузулбай, кийин колхоздордо кампа катары пайдаланылып келгендигин жергиликтүү калк айтып келишет.
 
1906-жылы Курманжан Датка энебиз 96 жашка чыккан мезгилде Алай жайлоосунда Орус империялык Генералдык штабдын полковниги, барон Карл Густав Эмиль Маннергеймдин баргандыгы жөнүндө айтпай кетүү болбос. Бул окуя ары кызыктуу жана ары символдуу. Анткени, Маннергейм финлядиялык армиянын болочок башкы кол башчысы болуп, 1944-1945-жылдары Финляндиянын биринчи президенти кызматындагы эл аралык саясатчы. Финляндиянын улуттук баатыры катары атагы чыгып, дүйнөгө таанылган инсан болгон.
Россиянын согуш министрлигинин тапшырмасы боюнча Алай өрөөнү, Чыгыш Түркстан аркылуу Пекинге чейин узак жолду басып өтүп, Маннергейм 1909-жылы өзүнүн сапары жөнүндө жол баянын жарыялаган.
 
Курманжан датка менен Маннергейм 1906-жылы 13-августа жолугушат. «Алай ханышасы» XIX кылымдын жандуу тарыхы болчу. Ошондуктан аны менен жолугушуу окумуштуу үчүн өтө кызыктуу болушу табигый көрүнүш эле. Маннергейм эскермелеринде Датканын өргөөсүндө бир нече жолу фотосүрөткө тарткан соң, мен токсон алты жаштагы улгайган айымдан ат устундө сурөткө түшүү менен түбөлүк эстелик калтырууну өтүндүм деп жазат. Саякатчынын айтымында Тору аргымакка жарашыктуу татынакай ээр токулуптур. Ханыша небересинин илбериңки жардамы менен, өмүр бою ат үстүндө жургөндөй аргымакка ишенимдүү жана жеңил минди... Мунун өзү эрки күчтүү кажыбас энебиздин бейнесиндеги көөнөрбөс феномендик белги болгондугунан кабар берет.
 
Корутунду сөз
 
Кыргыз элине гана эмес, көп улуттуу Фергана тургундарынын тынч жашоосун камсыз кылуу башкы милдетим деп санаган тарыхый инсан Курманжан датка 1907-жылдын 1-февралында Оштун жанындагы Мады кыштагында көз жумуп, сөөгү Оштогу айтылуу Сар-Мазарга, сүйүктүү уулу Камчыбектин күмбөзүнүн жанына коюлган. Оң миңдеген туугандары жана оштуктар атактуу Датка айым менен буркурап ыйлап коштошушкан. Орус колониалдык бийликтери бул окуяны бүткүл Түркстандык окуя катары кабыл алышып, 1907-жылы 16-февралда «Туркестанские ведомости» гезитинин № 2834 санына «Царица Алая» деген ат менен көлөмдүү некролог жарыялашкан.
 
Курманжан датканын артында көп сандаган уулдары, кыздары, неберелери жана чөбөрөлөрү калган. Анын 183 урпагынан 1907-жылы 2 уулу, 2 кызы, 31 небереси, 57 чебереси урматтуу Датка Энесин акыркы сапарга узатышкан. Курманжан датканын урпактары учурда Алайда, Кара-Суу, Өзгөн райондорунда, Ошто, Бишкекте турушат. Совет мезгилинин алгачкы жылдарында неберелери Кадырбек менен Жамшитбек алгачкы кызыл армиянын көрүнүктүү кол башчылары болуп, совет бийлигин чыңдоого активдүү катышкан. Кадырбек Камчыбеков кыргыздардан биринчи болуп Кызыл Жылдыз ордени менен сыйланган. Ошол эле учурда Курманжандын бир нече неберелери НКВДнын түрмөсүндө курман болушкан. Бирок алар 1953-жылы реабилитацияланган.
 
Курманжандын чебереси Муса Мырзаяпаясович Адышев Кыргызстандын ири геолог-окумуштуусу катары белгилүү. 1978-жылы ал Кыргыз Республикасынын Улуттук Илимдер академиясынын Президенти болуп шайланган. Учурда академиянын геология институту, Ош технологиялык университети анын ысмын алып жүрөт.
 
Акыркы пикир катары макалабыздын аягында Курманжан датканын инсандык төмөнкү жети касиетин белгилөө зарыл деп ойлойбуз.
 
·                    тагдыр кошкон өмүрлүк жары Алымбектин жан шериги жана насаатчысы. Кыргыз мамлекеттүүлүгүн, азаттык менен эл биримдигин туу туткан пикирлеши;
·                    уул-кыздарынын мээрман энеси жана кеменгер тарбиячысы;
·                    тарыхтын тагдыр чечкен бурулуштарында “караңгыда жол тапкан” даанышман; элинин келечегин көрө билген көсөм, “тар жол тайгак кечүүдөн” аман-эсен алып чыккан улуу тарыхый инсан;
·                    жакшы менен жаманды иргеп, “кара кылды как жарган” адилет;
·                    татаал маселелерди чече алган коомдук жана мамлекеттик ишмер;
·                    азаттыктын тайманбас күрөшкери жана кол башчысы;
·                    эл аралык саясаттан жетик кабары бар дипломат.
 
Кыргыз элинин уникалдуу жана феноменалдуу кызы, улуу тарыхый инсан Курманжан датканын өрнөктүү өмүрү, коомдук, саясий жана мамлекеттик ишмердиги кыргыз тарыхынын татаал жана драмалуу эпохасына туура келген. Курманжандын болочокту таасын баамдаган көсөмдүгү, азаттыкты туу туткан мекенчилдиги, кеменгерлиги, гумандуулугу жана адилеттиги, эл биримдигин жана тынчтыгын камсыз кылган акылмандыгы, эл достугун жогору койгон интернационалдуулугу, улуу даанышмандыгы кыргыз жаштарына, кыргыз саясий элитасына жана жалпы кыргыз элине көөнөрбөс улуу мурас катары кала берерине ишенүү азыркы муундардын тарых алдындагы парзы деп таануу абзел.
 
Ташманбет Кененсариев
Кыргыз Республикасынын билим берүүсүнө эмгек сиңирген кызматкер, тарых илимдеринин доктору, профессор,
Подробности
Категория: Аналитика
Просмотров: 6628

 

Курманжан датканын феномени

 
Үчүнчү макала
 
 
Курманжан датканын саясий ишмердиги деп аталган экинчи олуттуу доор 1862-76-жылдарды камтыйт. 1862-жылы Алымбек датканын бөөдө өлүмү Курманжан айымды муңкураткан эмес. Эл кызы эсептелген айым белин бекем бууп, жетим калган уул-кыздарын тумшуктууга чокутпай аман-эсен асырап, ээсиз калган элине баш-көз болуп, аларды уюштурууга да чамасы келген.
 
Эл биримдигин жана тынчтыкты камсыздоо
1862-жылы эле Кудаярды экинчи жолу такка олтургузуу мезгилинде Кудаярга жардам берген Бухара эмири Сейит Музаффар Эд-дин Ошко чейин аскерлери менен келген. Курманжан аларды өгөй уулу Жаркынбай (кай бир изилдөөлөрдө кайниси) жана башка балдары, тургундары болушуп, Оштон кастарлап тосуп алышкан.
 
Бул келүүнүн негизги максаты Алай тараптагы кыргыздардан Кокон хандыгына таяныч издөө болуп, ал 1862-жылы өлгөн Алымбектин ордун басчу адамга датка деген наам ыйгаруу аркылуу ишке ашмак. Алгач бул наамды Курманжандын кеңеши боюнча ошол кезде Ош вилаятынын акими болуп турган Жаркынбайга сунуш кылышкан. Бирок, Жаркынбай бул даражаны алып жүрүүдөн караманча баш тартат. Мындан биз Жаркынбайдын Курманжандын аброюн жана сөөлөтүн сыйлагандыгын, Алымбектей улуу инсандын жесири тирүү кезинде жөнөкөй адам эсептелген өзүнүн датка наамын алуусу уят, намыс деп түшүнгөндүгүн байкайбыз. Жаркынбайдын бул чечимин Алымбектин туугандары Осмон, Өмүрбек, Акимбай жана башка бийлер туура көрүшөт. Бийлик үчүн кырылышкан ордо адамдарынан айырмаланган, түпкүрүнөн кашкөй, тоолук бийлердин бул жоругу Музаффарды ого бетер таң калтырат.
 
Ошентип, Кокон бийлигине таяныч түзүү жана кыргыздардын каныкесин өз жаатына тартуу максатында Музаффар менен Кокон ханы Кудаяр Курманжанга "датка" деген наамды ыйгарууга аргасыз болушкан. Ислам дининин Орто Азиядагы түркүгү болуп саналган Бухара-и Шарифтин шайх-уль-Исламынын ыйык фатвасы (шарыятка ылайыкталган бүтүм, чечим) жана Музаффардын өзүнүн буйрукнаамасы боюнча Курманжан эми “датка” аталат. “Датка” деген наам түпкүрүндө бухаралык чин болгон. Фарсиче "дохкох" деген сөз "адилеттүүлүк" деген маанини берип, мындай наам алган адам эң оболу тигил же бул вилаеттын диний көсөмү болуп саналчу. Ал элден чыккан араздашууларды шарият жолу менен чечип, арыздарды жана даттанууларды кароого тийиш эле. Бир эле учурда датка хандын вилаеттеги өкүмдар өкүлү, акими, аскер башчысы катары да таанылган. Кокон хандыгынын тартиби боюнча датка наамы мамлекетте он гана кишиге берилип, жылына миң теңге жана 200 батман буудай ыйгарылып турган.
 
Дворяндык тарыхчы М.А.Терентьев датка титулун генералга тете баалаган. (Караңыз: Терентьев М.А. История завоевания Средней Азии.-Т.1.-СПб.,1906.-248-б.; Т.2.-412-б.) Ал эми Кокон хандыгынын тарыхын жакшы билген изилдөөчү А.Кун болсо датка титулунун жергиликтүү маанидеги генерал-губернатордукка тете административдик кызмат орун экендиги жөнүндө пикирин жазган. (Кун А.Л. Очерки Кокандского ханства.//Известия РГО.-Отд.2.-Т.12.-СПб.,1896). Белгилүү казак агартуучусу Ч.Валиханов “датка” наамы ранг боюнча табелде хандыктагы төртүнчү даражадагы кызмат орунга туура келерин ырастаган. (Караңыз: ВалихановЧ.Ч. Собр.соч.-Т.3.-Алма-Ата.-1985.-379-б.)
 
Салт боюнча Борбор Азиядагы үч хандыктын ар биринде бир эле учурда 10 адам “датка” наамын алып жүрүүгө тийиш болгону менен, XIX кылымдын ичинде бул салт бузулуп, датка наамын алуучулар саясий чечимдер менен ишке ашырыла баштады. Тарыхый маалыматтарга караганда кыргыздардын арасынан 1804-1876-жылдар ичинде «датка» намын алгандар  төмөнкүлөр болгон: Ажыбек же Аспердин (саруу) Таластан, Алымбек (адыгине) Алайдан, Кедейбай (саруу) Аксыдан, Сарымсак (багыш) Аксыдан, Шер (кутлук-сейит) Аксыдан, Медет (саяк) Жумгалдан, Гаиб (мунгуш) Алайдан, Бозой (ичкилик) Бадахшандан, Маргалан менен Коженттин чөлкөмдөрүндө жашаган ичкилик кыргыздарынан Молдо Тойчу, Шапак, Сейитбек, Болот, Касым, Тилла, Каракул, ал эми Чүйдө жашаган кыргыздардан Айдарбек.
 
Орто Азия жана түрк элдеринде аялдан датка даражасын алып жүрүү дегеле тарыхта болгон эмес. Курманжанга аял да болсо мындай наамга ээ болуу, анын тарыхтагы ордунун өтө жогору экендигин дагы бир жолу ырастап турат. Ушул окуядан кийин Курманжан «датка» аталып, хандыктын саясий иштерине аралашкан, ордодо жолугушууларды өткөрүп, ханга кеңеш айта алган. Маанилүү саясий, эл аралык маселелерди чечүүгө аралашкан. Эң негизгиси, Алымбектен керээз катары калган эл биримдигин камсыздоо идеясын уланткан. Албетте, бул кырдаалда кыргыз мамлекетин түптөөгө шарт да, күч да болбогондугу чындык. Ошондой болсо да урууларды чатакташтырбай, тоолук кыргыздардын намысын ылдый түшүрбөй, Кокон хандарынын эзүүсүнө керек болсо жапырт көтөрүлүп, тыштан келген коркунучтарга каршы бирдикте күрөшүүнү уюштуруу Курманжан датканын колунан келет болучу.
 
1860-жылдардын биринчи жарымында Орусия империясынын Борбордук Азига карата саясий-колониялык экспансиясынын күчөшүнө байланыштуу Кокон хандыгында абал татаал эле. Жогор жакта белгиленгендей Кокон ордосуна саясий ишмер Алымкулдун келиши Фергана кыргыздарынын жандыктагы саясий аренага көтөрүлүүсүнүн эң жогорку чеги болгон. 1863-жылы июнь айында Алымкул жетектеген кыргыз-кыпчактар Коконду камоого алган. Шахрисябзда башталган көтөрүлүшкө байланыштуу Кокондон чыгып кеткен Музаффардын жоктугунан пайдаланып, Алымкул ордону ээлеген. Кудаяр хан экинчи жолу качкан. Бийлик кыргыз-кыпчактарга тийип, 1863-жылы 9-июль күнү Малабектин 12 жашар уулу Султан Сейит такка олтургузулган. Кыргыз-кыпчактардын жамаатындагы эң таасирдүү мамлекеттик ишмер жана таланттуу кол башчы, кыргыздын чыгаан уулу Алымкул Султан Сейитке Аталык (регент) дайындалып, иш жүзүндө хандыкты башкарууну толук өз колуна алган. Ошол мезгилде Маргалаңда бектик кылган Мырзакматтын сөзү боюнча 1863-жылы Алымкул Асан бий уулу 34 жашта, ал эми Султан Сейит 23 жашта болгон. (Караңыз: Веселовский Н. Бадаулет Якуб-Бек. Аталык Кашкарский.—СПб.,1898.—90-бет.) Алымкул лашкер башынын тарых-таржымалы, ишмердүүлүгү Т.Кененсариевдин изилдөөсүндө кеңири берилет. (Караңыз: Кененсариев Т. Алымкул аталык.-Ош,1999.-72 бет.)
 
Алымкул 1863-65-жылдарда Кокон хандыгынын ички экономикалык, чарба жана маданий иштерине көп көңүл бура алган эмес. Анткени, күндөн-күнгө күч алган Орусиянын экспансиясына каршы туруп, хандыктын көз карандысыздыгын сактап калуу эң биринчи милдет эле. Алымкул административдик жана аскер реформасын жүргүзүп, Кокон хандыгынын тышкы экспансияга каршы турууга мүмкүнчүлүгүн бекемдеди. Сепилдерди оңдоттуруп, чек араларды чыңдады. Түштүк Казакстандагы бир катар согуштарга туруштук берип, кай бир салгылашууларда (мисалы Икан салгылашуусу) убактылуу жеңишке жетишти. Алымкул “Амир Лашкер Алымкул” наамына татып, анын эрдиктери жөнүндө легендалар түзүлдү. Бирок, европалык деңгээлде куралданган басып алуучуларды токтотууга күчү жетпеди. Ошентип, генерал М.Г.Черняев баштаган орус армиясы 1865-жылдын башында Ташкенге кирип келди.
 
1865-жылдын жазында Кокон хандыгы менен Бухара эмиратынын ортосундагы кезектеги жаңжалдын башталышын ыңгайлуу учур деп санаган генерал 29-апрелде Ташкентке жакын турган Ниязбек чебин басып алып, шаарды суудан жана эгинден бөлүп салган. Ташкентти коргогон Алымкул лашкер башынын негизги күчтөрү менен орус аскеринин ортосунда 9-май күнү катуу салгылашуу болгон. Кандуу кармашта Алымкул аталыктын оор жарадар болушу жана өлүмү кокон күчтөрүнүн чегинүүсүнө алып келген. Баш аламан түшкөн шаарга 14-15-июнь күндөрү штурм жасалып, 17-июнь күнү Ташкент каратылган.
 
Көрүнүктүү мамлекеттик ишмер, таланттуу кол башчы жана кыргыз элинин ичкилик кыпчак уруусунан чыккан белгилүү тарыхый инсан Алымкул аталык 1865-жылы 10-май күнү Ташкенттеги Шейхантаур мүрзөсүнө коюлган. Алымкул менен кошо Ташкентте жүргөн Султан Сейит хан эмне кылаарын билбей карбаластап калган учурда кошуундун негизги сокку уруучу күчүн түзгөн Фергана кыргыздары менен кыпчактар жаш ханды таштап, кыргыз кол башчысы Бекмаматтын жетекчилиги астында Коконго карай жөнөгөн. (Караңыз Мухаммед Салих Кори Ташкенди. Новая история Ташкента./Рукопись № 7791 Института востоковедения АН Узбекистана.//Ташкент, ташкентцы и Россия.—Ташкент,1965.—147,151,154-беттер.). Натыйжада Ташкентте эки жаамат түзүлгөн. Оруска жүз бурган жаамат шаарды орус аскерине өткөрүп берүүнү ойлогон. Ал эми Кокон амирлигинде калууну көздөгөн жаамат кокон аскерлеринин тарап кете элек бөлүктөрүнөн шаарды коргоп калуусун суранышкан.
 
Султан Сейит Бухара эмиринен жардам сурап кайрылганы менен, көп узабай ал эмирдин атайын жиберген тыңчыларынын колунан каза тапкан (Караңыз: Наливкин В. Краткая история Кокандского ханства.—Казань, 1886.—202-бет.) Хансыз калган Кокон мамлекетинин тактысына эми Кудаяр үчүнчү жолу умтулган. Бухара эмиринен жардам сурап, ага байлыгынын төрттөн бирин өткөрүп бермекчи болгон. Ал эми Ташкенттен Фергана өрөөнүнө келишкен кыргыз-кыпчак кошуунунун төбөлдөрү Кокондон 30 чакырым түндүгүндөгү Сарай деген жерде бир аз кеңешүүдөн кийин Ыкын мырза деген кыргыз аскер башчысынын сунушу менен Кокон амирлигинин негиздөөчүсү Шахрух бийдин (1709-1722) үчүнчү уулу Шады бийдин урпактарынын бири 16 жашар Кудайкул бекти хан көтөрүшкөн.(Караңыз: Бобобеков Х. Тарихимиздаги конли излар.//Мерос.—Ташкент,1991.—270-бет.) Кудайкул Кокондо кур сатчу жана аны менен Ыкын мырза жакшы тааныш эле. Кудайкул тарыхта Белбакчы хан деген ат менен да белгилүү. Тез аранын ичинде Кудайкул Кокондон алдырылып, кыргыз-кыпчак кошууну шаан-шөкөт менен ордого кирген. Баймат кыпчак миң башы дайындалып, Ташкентке жүрүш жасоого даярдык көрүлө баштаган.(Караңыз: Наливкин В. Краткая история Кокандского ханства.—Казань, 1886.—202—203-беттер.)
 
Жаңы хан орустарга каршы күрөшүү үчүн элге 100 миң дилде каражат чогултууга буйрук берип коюп, кыргыз-кыпчак кошууну менен 14 күн Кокон шаарында тургандан кийин Ташкентке карай жөнөгөн. Аңгыча Бухара эмири менен Кудаяр хан Кожентке кирди деген кабар угулган. Ушуга байланыштуу кыргыз-кыпчак кошууну кайрадан Коконго кайтууга мажбур болуп, бир аздан соң ордодон артиллерияны алып чыгып кеткен. Көчмөндөр Маргалаңда турганда бош калган шаарды кокондуктар эми өзүлөрү тоноп киришкен. Хан ордосу катуу таланган. 1865-жылы 15-июль күнү эмир Музаффар Коконго кирген. Ошол күндөрү бир нече жолу кыргыз, кыпчак кошууну Коконго чабуул койгон, бирок, шаарды ала алган эмес.
 
Алдаяр бектин башчылыгындагы эмир Музаффардын жакшы куралданган армиясынын чабуулунун астында кыргыздар жана кыпчактар Фергананын чыгышына карай Ош аркылуу Мады кыштагына чейин согуш менен чегинип келишкен. Кудаяр хандын башчылыгындагы экинчи жолку жазалоо отряды менен сентябрь айында болгон кагылышта кыргыз-кыпчактардын кошуунунун басымдуу көпчүлүгү талкаланып калган. Аман калган 7000дей атчан, 400дөй жөө сарбаз жана 30 замбиректен турган артиллерия Белбакчы ханды коштоп, кыргыз Ыкын мырза, Алымкул өлгөндөн кийин кокон аскерине башчылык кылган кыргыз паңсаты Бекмамат, Ташкент вилайетинин мурунку беги Мырза Акмат кушбеги, кашкардык Бузурук хандын эки ата өткөн тууганы Катта Төрө болушуп Кашкарды карай жөнөп кетишкен болучу.
 
Алардын артынан 12 миңдей жеңил куралданган кол менен кууган Кудаяр хан Сопу-Коргон ченде качкындарга жеткен да, кармашта Белбакчы хан менен кыргыздардын бир бөлүгү Чоң-Алай тарапка, ал эми кыпчактардын жана кыргыздардын 3-4 миңдей тобу Терек-Даван аркылуу Кашкар тарапка ооп кеткен. Замбиректери менен кача албай калган сарбаздар жана 800гө жакын жоокерлер колго түшкөн. Кудаяр хан жеңиш менен ордого кайткан.(Караңыз: Куропаткин А. Исторический очерк...//ВС.—1878.-—№ 1.—Ч.1.—115—117-беттер.). Ошентип, Кудаяр хан 1865-жылы үчүнчү жолу такка олтурган.
 
Мындай татаал абалда Курманжан датка тактикалык чегинүү жасоого мажбур болду. Кокон аскерлерине каршылык көрсөтүүнү токтотуп, Курманжан датканын кеңеши менен кыргыз бийлери жоон топ өкүлдөрүн ордого жөнөтүшмөк болушту. Курманжан датка уулу Абдылдабекти кошо алып, өкүлчүлүктүн башында 1865-жылдын күзүндө Коконго келген. Кудаяр хандын апасы Жаркынайым (Хаким Айым) менен Курманжан те Шералы хандын заманынан бери эле ынак, сырдаш болуп, Кудаяр бала кезинде эле Курманжанды жакшы билчү. Ошондуктан Хан конокторду ызаат менен тосуп алган жана мөөр ойдуруп, экинчи жолу Курманжанга датка наамын тастыктаган мыйзам чыгартып, кымкап чапан жаптырып, баалуу белек бердирген. Датка катары диний жана жергиликтүү бийлик жүргүзүү боюнча кошумча укуктарды ыйгарган. Хандын жаңы жарлыгына ылайык Курманжан датканын Алай, Ош аймактарындагы мамлекеттик бийликтин өкүлү катарында укугу такталып кыйла кеңейген.
 
Жаркынайымдын жардамы аркасында уулу Абдылдабекти Ташкент аймагында орус аскерлери менен айкаштардын биринде көз жумган Жаркынбайдын ордуна Оштун акими кылып дайындаткан. Ордо айымдары аркылуу саясий жактан кайрадан жогорку аренага көтөрүлгөн Курманжан датка Алымбектин аткарылбай калган мүдөөлөрүн колдон келишинче ишке ашыруу максатында ордо адамдарын колго алып, XIX к. 60-жж. аягына чейин алар менен такай катташып, Кокон хандыгынан кол үзгөн эмес.
 
Жалпы жонунан 30 жыл бийликте турган Кудаяр хандын кыргыз таякелерине болгон мамилеси эки жактуу мүнөздөлгөндүгүн тарыхый маалыматтар далилдеп турат. Жаш кезинен кыргыздардын арасында чоңойгон Кулаярдын жүрүш-турушунда, сүйлөө манерасында кыргыздарга мүнөздүү белгилер сакталып, ордодо жашагандан зеригип, көбүнчө кыргыз нөкөрлөрү менен тоо тарапта куш салдырып, тайган агыткан аң уулоолорду уюштурган мисалдарын изилдөөчүлөр жазып калтырышкан. Көп учурда “чектен чыккан тентектиктерди” уюштурган кыргыз таякелеринин күнөөлөрүн, сүйүктүү апасы Жаркынайымдын кеңеши менен кечирип да койчу. Ал энеси Жаркынайымды өзгөчө сыйлаар эле. Ордодо кышын-жайын тигилип турган ак өргөөдө жашачу Жаркынайымга дайыма эртең менен ызааттап салам айтчу да, анын ыраазылын алгандан кийин гана ордо ишине кийлигишчү дешет изилдөөчүлөр. (Караңыз: Алибеков М. Домашняя жизнь последнего кокандского хана. //Ежегодник Ферганской области.—Новый Маргелан, 1903. —Т. —2.— С.79—117, жана башка Кудаяр ханга байланыштуу адабияттар). Бирок, ордодогу кутумдук турмуш, интригалар, сартиййа өкүлдөрүнүн кытмыр кеңештери аны бузуп, акырындык менен Кудаяр ханда тоолуктарга каршы мамиле калыптана берген.
 
“Хан тагасы” аталган аксылык кыргыздарга анын мамилеси негизинен түз болучу. Кокон тарыхында аларга карата кескин саясат катталган эмес. Бирок, Фергананын чыгыш жана түштүк-батыш бөлүгүндөгү кыргыздар менен 1845-жылдагы Ош көтөрүлүшүнөн баштап эле курч мамиле негизинен өкүм сүрүп келди. Буга Алымбек датканын XIX кылымдын 40-жылдарынын экинчи жарымындагы, айрыкча 60-жылдардын башындагы саясий ишмердиги, ичкилик кыргыздарынын ана башчысы Алымкулдун 1863-65-жылдардагы саясаты чоң роль ойногон. Мындай кескин мамилени хан энеси Жаркынайым (Хаким айым) менен көңүлү жакын болгон Курманжан датка көп учурда жумшартып турчу. Бирок, Кудаяр хандын элге, негизинен элеттик кыргыздарга каршы саясаты айрыкча 1867-жылы энеси Жаркынайым өлгөндөн кийин күчөп кеткен жана ага жооп кылган элеттик кыргыздардын кыжырдануусуна алып келген. Ошентип, Ош аймагы менен Алай өрөөнүндө кадыр-баркы хан-бектерден кем эмес Курманжан ошондон кийин ордого көп барбай калган.
 
XIX кылымдын 60-70-жылдарында Курманжандын даңкы жана аброю Ферганага гана эмес Орто Азияга тарап, Фергана чөлкөмүндө Курманжандан өткөн таасирдүү адам болгон эмес. Датканын ошол кездеги ээлеген орду жөнүндө орус саякатчылары: “Бухара эмири Музаффар, Кашкар ханы Жакыпбек, Кокон ханы Кудаяр Курманжан даткага ызат-урмат менен мамиле жасашкан. Ал тургай, жыл сайын өздөрүнүн көптөгөн элчилерин, белек-бечкектери менен жөнөтүп турушкан. Датканын балдары эл башкаруудагы анын ишенимдүү жардамчылары эле. Алай канышасынын тун уулу Абдылдабек, кийинкилери Мамытбек, Батырбек, Асанбек жана Камчыбек, ошондой эле небереси Мырзапаяс көчмөн элдин кадырман уулдары болушкан”. (Караңыз: Тагеев Б.Л. Памирский поход.//Исторический вестник.1898.-Т.73.-132-б. Текст Т.Өмүрзакованын Курманжан датка: Доор. Инсан. Ишмердүүлүк.- Б., 2002, деген китебинин 147-бетиндеги котормосунан алынды.)
 
XIX кылымдын 60-жылдарында Курманжан датканын коомдук ишмердиги негизинен Ош шаарынын чегинде болгон. Ал Ошко көп келип, андагы Ак Ордодо (Ак өрөөлөрдөн турган ордо) адамдарды тээ Алымбектин мезгилиндей эле кабыл алчу. Эл болочогун таасын баамдаган Курманжан датка Ош шаарын ыйык тутуп, анын геостратегиялык маанисин жакшы түшүнчү. Улуу Жибек жолунун бир тармагы мурдагыдай эле Оштон өтүп, Кокон хандыгында шаардын экономикалык мааниси да жогору эле. Анын үстүнө Курманжандын кичи мекени Ороке кыштагынын Оштун оро-парасында жайгашкандыгынын да чоң мааниси болгон. Кийинки маалыматтар тастыктагандай Курманжан датканын болочок аброю, саясий жана коомдук ишмердиги так ушул ыйык Сулайман Тоонун айланасында жайгашкан Ош шаары менен тыгыз байланышта өнүккөн.
 
Курманжан өзүнүн “датка” наамына байланышкан коомдук-саясий милдеттерди жыл бою үзгүлтүксүз аткарчу. Күз жана кышкысын Ошто, Мадыда жашап, жаз жана жайда Гүлчөдөгү жайкы резиденциясында жана Алай тоолорунун бийик жайлоолорунда тынымсыз эл арасында болуп, алардын арыз-муңун укчу, адилеттикти издеген жүздөгөн адамдарга кеп-кеңешин айтып, маселелерин чеччү. Курманжан датка жашаган айыл чынында көчүп жүрүүчү элеттиктерди тартып турган кандайдыр бир борборго айланып калгандыгы эл оозунда айтылып, ал жөнүндө легендалар куралган. Муну изилдөөлөр тастыктап турат.
 
Фергана өрөөнүн басып алганга чейин эле Кокон хандыгына, Ошко келишкен бир катар орус ориенталисттери Курманжан датка жөнүндө кеңири маалымат алышып, аны таанып калышкан. Мисалы, XIX кылымдын 60-жылдарынын экинчи жарымында бул жерлерде болушкан бир катар саякатчы-чалгынчылар: чалгынчы Шафгаузен-Шенберг Д.Н.Шауфус (1868), изилдөөчүлөр А.П.Хорошкин жана А.Кун (1868), сүрөтчү В.В.Верещагин (1869), табият-таануучулар Иванов жана И.И.Краузе (1868, 69), саякатчылар К.В.Струве (1870) жана А.П.Федченко (1871), европалык ориенталисттер Друцкий жана Адамоли (1971), ошондой эле англиялык чалгынчы Маджид (1865) өз эмгектеринде Ош жергеси жана анын кожоюну Курманжан датканы эскеришет. Мисалы, 1871-ж. Алайга келген илимпоз-саякатчы А.П.Федченко Курманжан датканы мындайча баалайт: "Алайда кокондуктардын бийлиги күчтүү эмес. Ал жерде кыргыз аял Мармаджан-датха башкы авторитет болуп эсептелет… Ал өз алдынча уруусун башкарат, эң чоң кадыр-баркка ээ: биздин жигиттер ал жөнүндө улуу урматтоо сезими менен гана айтышты. Хан өзү аны сыйлайт жана Коконго келгенде аны кадырлуу бек катары кабыл алат" (Караңыз: Федченко А.П. Путешествие в Туркестан. Т.1. Ч.II. В Кокандском ханстве. //Известия Общества Любит. Естеств., Антропол. и Этногр. при Московском унив-те. Т. XI. Вып. 7. – СПб, 1875. 96-бет.)
 
Азаттык күрөштөрдүн чордонунда
 
Курманжан датканын журт башылыгы, анын азаттык менен эл биримдигин туу туткан мекенчилдиги, 1873-76-жылдардагы Фергана өрөөнүндөгү элдик кыймылдын мезгилинде өзгөчө көрүнгөн.
 
ХIХ кылымдын 70-жылдарынын башында Курманжан датка Кудаяр хандын реакциялуу саясатына нааразылык билдирген жана антифеодалдык элдик кыймылдын башталышына үн кошкон. Тун уулу Абдылдабектин Кудаяр ханга каршы кыймылына бата берген. Курманжан датка 1873-76-жылдардагы элдик кыймылда алгач адилетсиз хан бийлигине каршы күрөшүп, көтөрүлүштүн айтылуу жетекчилери: Шер датка, Мамыр Мерген уулу, Абдымомун, Оморбек датка, Орозаалы, Молдо Ашыр сыяктуулар менен алака түзгөн. Тун уулу Абдылдабек кыймылдын жалпы жетекчиси, ичкилик кыргыздарынын бостон уруусунан чыккан Искак молдо Асан уулу Полот хандын жакын жан-жөкөрү болуп, Орусия баскынчылыгына акыркы күндөргө чейин жан аябай күрөшкөн. Курманжан датканын мындай чечими улуу Алымбектин эл биримдигин биринчи орунга койгон керээзин аткаруу болучу. Көсөм жана даанышман Курманжан датка эл башына түшкөн кыйын кезеңде азаттыкты туу тутуп, чыгаан баатырлардын башын коштуруп, жалпы чечимдердин негизинде гана иш жүргүзүү элдин келечеги камсыз кылаарын жакшы түшүнгөн.
 
Бирок, 1873-74-жылдары антикудаярдык мүнөздөгү, ал эми 1875-76-жылдары антиколониалдык маанидеги зор кыймыл Кокон хандыгынын жоюлушу менен (1876-жыл, 18-февраль) аяктады. Искактын жан-жөкөрү Абдылдабек 1875-жылдын октябрынан 1875-жылдын январына чейин Кокон шаарынын коменданты болуп туруп, Кудаяр хандын мураскери Насирдин бектин кошуундарын, орус жазалоочуларын шаарга киргизбей коргоп турган. Искак январдын аягында Алай тоолорун карай качканда гана Коконду таштап кетүүгө аргасыз болгон. 1873-жылы күзүндө Аксынын Сафед-Буланында, андан кийин 1875-жылдын 27-сентябрында Ботокарада эки жолу хан көтөрүлгөн Искак Асан уулу Полот хан кармалып, 1876-жылдын 1-мартында Маргалаңда жаңы орус бийликтери тарабынан дарга асылган. (Караңыз: Кененсариев Т. Кыргызстандын Орусияга каратылышы.-Б.,1997.-279-305-беттер. Ошол эле автор. Искак Асан уулу Полот хан.-Ош, 1997)
 
3 жылга созулган зор кыймыл жеңилип, Кокон хандыгы Орусияга каратылса да, азаттыкты туу туткан Абдылдабек антиколониялдык күрөшүн токтоткон эмес. 1976-жылдын биринчи жарымында орус баскынчылары менен Алайдагы кармаштарда Курманжан датканын тун уулу Абдылдабектин ролу зор. Алайлык кыргыздар Абдылдабектин жетекчилиги астында 1876-ж. жаз, жай айларында падыша аскерлерине чечкиндүү каршылык көрсөтүштү. Курманжан датканын конушу көтөрүлүшчүлөрдүн кадимки штабына, ал эми Алай тоолору кезектеги боштондук кыймылынын согуш майданына айланган" (Караңыз: Өмүрзакова Т. Курманжан датка: Доор. Инсан. Ишмердүүлүк.- Б., 2002.-127-б.)
 
Орус жазалоочу отряды менен кармаштын эң ирилеринин бири Гүлчөдөн 25 чакырым түштүктө жайгашкан Жаңырык капчыгайында болгон. Абдылдабек, Оморбек, Сулайман удайчы, Таныкул паңсат, Валихан төрө жана башкалар олжоке, көкчө, сарттар урууларынан чогулган ири кошуун менен коргонууга ыңгайлуу өңүт даярдашып жатышкан. Бир жарым миң чамалуу кыргыз көтөрүлүшчүлөрү таштан үч айланта чеп куруп, түп жагына лагерин жайгаштырган. Анда Курманжан датка да болгон. Абдылдабектин кошуунунда эч кандай замбирек, алыс атар мылтык жок эле. Түтөтмө мылтык да сейрек болуп, жигиттер негизинен кылыч, айбалта, найза, чокмор менен гана куралданышкан болучу.
 
Жаңырык капчыгайында коргонуп жаткан Абдылдабектин кошуунун талкалоонун алай кыргыздарын орус букаралыгына өткөрүүдө гана эмес, Фергана өрөөнүндө орус бийлигин бекемдөөдө да чоң мааниси бар эле. Ошондуктан М.Д.Скобелев бул кармашты өтө тыкандык менен уюштурган. Эки тарап эрегишкен чечүүчү салгылашуу 25-апрелде түшкө маал башталып 3 саатка созулду. Абдылдабектин коошуну кармаш учурунда жоонун бир нече жолку чабуулунун мизин майтарып, катуу каршылык көрсөттү. Бирок, мөндүрдөй жааган окко туруштук бере албай, мындай кармашты мурун көрбөгөн, “кара-келтек” кыргыз кошууну түшкө чейин созулган катуу салгылашуудан кийин чегинүүгө аргасыз болду. Курманжан датка баштаган улгайган адамдарын алдыга жөнөтүп, коргоно кармашып олтуруп, Абдылдабек Алай тоолорунун бийик жайлоолорун карай чегинди.Кыргыздардан 150дөй киши набыт болду, Эч ким жан соогалаган жок. Оор жарадар болгондордон гана 3-4 киши туткунга түштү. (Караңыз: Кененсариев Т. Кыргызстандын Орусияга каратылышы.-Б.,1997.-285-86-беттер.)
 
Жаңырык салгылашуусунан кийин Абдылдабек тынчып калган жок. Ал жан-жөкөрлөрү, пикирдештери менен алгач Кызыл-Арт, Көк-Суу сыяктуу бийик жайлоолордо жашынып жүрүп, май айынын акырында Кара-Кулжа, Өзгөн, тарапка жыла баштаган. Июнь, июль жана август айларында Алай тоолорунда, Өзгөндүн, Кара-Кулжанын чөлкөмдөрүндө, Исфайрам өзөнүндө болгон кармаштарда элдин эрки курчуп, азаттыктын урааны урууларды бириктирип, алайлыктар “бир жеңден кол, бир жакадан баш чыгарышты”. Алай тоолорунун батыш элеттеринде абагат уруусунун бийи Орозаалы, коженттик кыргыз Каракозу, тажиктерден исфаралык Хабиб-Эшен жана өзбектерден кокондук Калма-Юнус, лейлектик кыргыздардын абагат уруусунан Абдырахман, Осмон жана Эрманбет паңсат жетектеген козголоңдор катталган.
 
М.Д. Скобелевди айрыкча Абдылдабектин тобу кызыктырган. Себеби, анда көтөрүлүшчүлөрдүн саны көп эле. Анын үстүнө Абдылдабек башка кыймылдарды координациялап турган. Июлдун биринчи жарымында анын колу эки миңден ашып, ага Абдыкеримбек кошулган. 12-июлдун түнү көтөрүлүшчүлөрдүн бир бөлүгү Гүлчөдөгү орус аскерине кол салып, анда капитан А.Н. Куропаткин колунан оор жарадар болгон. Бул кырдаалда М.Д. Скобелев бир нече отряддын коштоосунда Абдылдабекке каршы жөнөгөн. Анын отрядында орус генералдарынын чакыруусу менен Түштүккө келген Шабдан Жантай уулу жана анын 25 жигити да бар эле. М.Д. Скобелев, Абдылдабекти үгүттөө менен баш ийдирүүгө аракеттенип, 21-июлда багынып берүүнү талап кылган кат жиберген. (Караңыз: Кененсариев Т. Кыргызстандын Орусияга каратылышы.-Б.,1997.-293-95-беттер.)
 
М.Д.Скобелев 20-21-июль күндөрү алайлык кыргыздарга эки мазмундагы чакырыктарды тараткан. Алардын 27 нускадан турган биринчи түрүндө М.Д.Скобелевди Алайда тынчтык орнотууга жарым падыша өзү жибергендиги, көтөрүлүшчүлөргө жардам бергендиги үчүн адыгине, сарттар урууларынын мал-мүлкү тартылып алынары, эгер “каракчыларга” кимде-ким дагы көмөк көрсөтө берсе дагы ушундай болору, тартипти орнотууга, “шайкаларды” жок кылууга кол кабыш кылгандарга ак падышанын жана жарым падышанын ырайымы жарыялана тургандыгы жазылган. (Караңыз: ЦГВИА РФ.—1396-ф.—2-оп.—97-иш.—153-барак.)
 
Ал эми алайлык кыргыздардын жапалак, төлөйкөн, жоош, качыбек, көкчө, бөрү, жылкелди, көк-жатак, кушчу, тооке, баргы, бакал, субай, олжоке, жору, сарттар, карабаргы, сарыбаргы, тазбаргы сыяктуу 19 уруунун бийлерине багышталган чакырыктардын экинчи түрүндө жогоркудай мазмундагы сөздөрдөн кийин уруу башчылары Чупан-Ата, Зара-Булак, Хива, Махрам, акырында Анжыян кыргындарын эстеп коюуларын, эгер алар кол куушуруп М.Д.Скобелевдин алдына келишсе, “аман” жарыяланарын (Орусияга куралдуу каршылык кылууну кечүү) айтып, Абдылдабек, Абдыкерим бек сыяктуу адамдарды кармап, аларды тирүүбү же өлүүбү, айтор орус бийликтерине тапшырышса, урматтуу таксырдын жана жарым падышанын ырайымына калары эскертилген. Чакырыктарды таратууга туш-тушка киши чаптырылган.
 
М.Д. Скобелевдин Абдылдабекке багынып берүү жөнүндө жазган катынын, ал катка берген Абдылдабектин жообунун тексттери архивдерде сакталып калган. Каттар ошол мезгилдеги Алайдагы саясий кырдаалды таасын сүрөттөп, Абдылдабектин сөздөрүнөн алай кыргыздарынын Орус баскынчылыгына карата мамилесин так түшүнсө болот.
 
1876-жылдын 21-июлунда М.Д.Скобелев Оштон үч жигит коштогон Шабдандын иниси Абдрахмандан Абдылдабекке кат жиберген. Катта: “Абдылдабек датка. Сизге Абдыкеримбекти жаныңызга алып, адамдарыңыз менен ыктыярдуу түрдө бизге келишиңизди сунуш кыламын. Сиз жеңилбес орус армиясын тоолор да, суулар да, душмандар да токтото албасына, алардын алдында өзүңүздүн да туруштук бере албашыңызга көзүңүз жетти. Ошондуктан Сиз качандыр бир кезде колго түшмөйүнчө качкын болуп жүрө берериңиз айкын. Эгер Сиз багынып берсеңиз, анда “Жарым падышанын” улуу боорукердигине жана ырайымына бөлөнөр элеңиз! Чынында өзүңүз баарын жакшы түшүнөсүз...”—деп жазылган. (Караңыз: ЦГВИА РФ.—1396-ф.—2-оп.—97-иш.—154-барак.).
 
М.Д. Скобелев алай кыргыздарын каратуу үчүн ”Алай илимий-согуштук экспедициясын” уюштуруу керек деген пикирге май айында эле келген болучу. Андан берки окуялар жүрүштүн 22-июль күнү башталышына ыңгайлуу шарттарды түзүп берген. Экспедициянын түштүк кыргыздарын биротоло орус колонизаторлорунун алдында тизе бүктүрүүнүн иш жүзүндө аткарылышына зор мааниси болгон. Абдылдабекке багышталган катынын жообун күтпөй эле генерал М.Д.Скобелев жүрүштү 22-июль күнү баштап жиберди.
 
М.Д.Скобелев 26-июль күнү Сопу-Коргонго жеткенде Абдылдабектин иниси Асанбек агасынын М.Д.Скобелевге жазган жооп катын алып келди. Кат алып келгендердин ичинде М.Д.Скобелевдин 21-июнда Абдылдабекке жазган катын алып кеткен Шабдандын иниси Абдрахман жок болуп чыкты. Чамасы аны Абдылдабек барымтага алып калса керек.
 
М.Д.Скобелевдин катын алып "ыраазы" болгондугун айтып келип, Абдылдабек катта мындай деп жазыптыр: "Кудайга жана анын пайгамбарына ишенген биз ушул мезгилге чейин силерге каршылык көрсөтүп келебиз. Бул иш Сиз тараптан шартты бузгандык үчүн жасалып олтурат. Мисалы, жарым паша Насирдинге Кокон хандыгын берип койгонуңуздар менен, аны алдап, кайра Сибирге жөнөтүп жибердиңиздер. Ал эми Сиз, генерал Скобелев, элге кадырлуу Абдрахман аптабачыны жана бир нече биздин бийлерди Коконго олтургузамын деген куру убадалар менен колго түшүрүп алгандан кийин так ошондой эле жол менен Сибирге жөнөттүңүз. Мына ушулардын баары биз үчүн коркунучту жана ишенбөөчүлүктү туудурду. Ошондуктан Исламды туткан бир нече адам силерге катуу каршылык көрсөтүүгө бел байладык.
 
Сиз, өзүңүздүн чоң жана жеңилбес армияңыз менен сыймыктанасыз. Ал эми биз кичине адамдарбыз, ошондуктан кудайга сыйынып, шүгүрчүлүк гана кылабыз. Мүмкүн Көктөгү жараткан бизге да ырайым кылаар... Эгер берген убадаларыңызды так аткарсаңыз, биз да Сиздин сунуштарыңызга макулдугубузду берет элек. Бирок жогорку себептер менен биз эми кашык каныбыз калганча силерге каршы күрөшө беребиз. Биз көчмөнбүз, ошондуктан бизге эч кандай мүлктүн кереги жок, кудайдын берген даамына жана тузуна ыраазыбыз.
 
Токмоктон баштап Сиз кыргыздарды, кыпчактарды, сарт-тарды убадаңызды аткаруу менен багындырып келе жатасыз. Ал эми Коконду алганда Сиз таптакыр өзгөрдүңүз, ошондуктан ушул толкундоолор чыгууда, эгер Сиз сөзүңүздө турсаңыз, бул болмок эмес.
 
Эгер Сиз тынчтыкты каалап, убадаңызды аткарсаңыз, анда бул ишти Шабдан баатырга тапшырыңыз, биз ошого макулдугубузду беребиз. Шабдан кандай ойлосо ошондой чечилсин. Чынында ал өз ишиңиз.   
      
Анан дагы бир нерсе. Эгер Шабданды Ош уездинде калтырсаңыз, анда ал бул жерде тынчтыкты орнотор эле деп ойлойбуз". (Караңыз:ЦГВИА РФ.—1396-ф.—2-оп.—97-иш.—154-барак.)
 
Каттын кайсы күнү жазылгандыгы жөнүндө маалымат жок. Аягында Абдылдабектин мөөрү басылган. Каттын мазмуну Абдылдабектин дипломатиялык жөндөмүн, айтылган убаданы мыйзам катары кабыл алган тоолук кыргыздын чынчыл жана убадага бек турган түз мүнөзүн, кырдаалды туура түшүнгөн билимдүүлүгүн, жеңилсе да, элинин келечегин ойлоп, анын тагдырын Шабданга тапшырган тарыхый кеменгерлигин ачык көрсөтүп турат.
 
Ошол эле күнү М.Д. Скобелев Абдылдабекке дагы бир кат жазган. Анда генерал багынып берүүнү кескин талап кылган. Абдылдабек үмүтсүз болсо да күрөштү уланта берүүнү чечкен. Күч топтоо үчүн Кызыл-Артты ашып, Чоң-Алайга, ал эми 31-июлда Кашкарга кирип кеткен.
 
М.Е.Ионовдун отряды 29-июль күнү Кашкардан кайтып Ооганстанга өтүп бара жаткан Курманжан датканын көчүн кууп жетип, датка айымды генерал М.Д.Скобелев менен жолугушууга макул кылган. Азаттыкты улуу идея катары санаган Курманжан эне натыйжада бир топ бийлердин коштоосунда, кичүү уулу Камчыбекти жана небереси Мырзапаясты алып, Чоң-Алайдын Арча-Булагында өргүү алып жаткан М.Д.Скобелевдин лагерине түшкөн. Генерал чоң дасторкон жайып, Курманжанга алтын чөйчөк жана парча чепкен жапкан. (Караңыз: Кененсариев Т. Кыргызстандын Орусияга каратылышы.-Б.,1997.-300-б.) М.Д.Скобелев бул жолугушуу жөнүндөгү рапортунда Курманжандын туткун катары абалына карабай өзүн салабаттуу кармап, сүйлөшүүнү жогорку дипломатияда жүргүзгөнүнө ары таң калуу, ары суктануу менен эскерген. Ошол рапортунда ал биринчи жолу Курманжанды “Алай канышасы” деп айтууга татырлык деген пикирин билдирген. (Караңыз: ЦГВИА РФ.—Ф.1396.—Оп.2.—97-иш.-223-барак).
 
Сүйлөшүүлөрдүн негизинде Курманжан орус бийликтерине багынгандыгын билдирип, балдарын кайра мурунку жайларына көчүрүп келүүгө, алайлыктарды орус букаралыгын кабыл алууга көмөктөшүүгө мажбур болгон. Алысты көрө билген айым пайдасыз кармаша бергенден көрө орус букаралыгын таанууну туура деп эсептеген. Ошентип, Абдылдабек баштаган үч уулунун Ооган жерине ооп кетиши, баш көтөргөн атуулдардын орус баскынчылыгынан өлүмгө учурашы жана Орусия куралынын күчтүүлүгү эрктүү энебизди тагдырга баш ийип, эми элин бөөдө кыргындан сактап калыш үчүн падыша бийлигине баш ийүүгө мажбурлаган.
 
”Алай илимий-согуштук экспедициясы” 1875—76-жылдардагы Фергана өрөөнүн Орусияга каратуу кампаниясында олуттуу саясий-согуштук мааниси бар этап болуп калган. Муну менен Түштүк Кыргызстанды Орусияга каратуу аяктады. Падыша өкмөтүнүн толук эмес маалыматтары боюнча 17380 түтүн алайлык кыргыздар (адыгине — 3145 түтүн, ичкиликтер —1225 түтүн, монгуш — 13010 түтүн) орус букаралыгына киргизилди. Алар Гүлчө, Ак-Буура, Ноокат болуштуктарына кирип, Ош уездин түзгөн. (Караңыз: Кененсариев Т. Кыргызстандын Орусияга каратылышы.-Б.,1997.-303-б.)
 
Абдылдабектин күчтөрү талкаланганы менен тоолуктар бир топко чейин кармашын уланта беришкен. Бул уруулар июлдун экинчи жарымында эле көтөрүлгөн Сох суусунун Дургумак, Кара-Көл, Раут куймаларынын бойлорунда жашаган ичкилик кыргыздардын 800дөй жигиттери болучу. Алардын башында Мамбет бий, Жармамбет, Кудайназар, Маткерим, Муратбай жана Эшмамбет турушкан. Алар өздөрүнчө аракеттенип жатышкан. Молдо Ашырдын тобуна тилектештигин билдирип, ал Кара-Тегинге качканда кабарлашып, күчтөрдү бириктирүүгө аракеттенишкен. Шабдандын отрядынын жардамы менен сентябрда орус аскерлери Молдо Ашырдын көтөрүлүшчүлөрүн талкалаган.           Күз айларында алайлыктардын нааразычылыктарын басып, орус бийлигин кыргыздарга биротоло таанытууга көмөк алуу үчүн М.Д. Скобелев Курманжан менен Мадыда жолугушкандан кийин гана толкундоолор токтоп, К.П. Кауфман 1877-жылдын январь айында Петербургга Кокон хандыгынын мурунку чөлкөмдөрүндөгү ”толук жеңиш” жөнүндө телеграмма жибере алган.
 
1876-жылдын күзүндө Кабулдан Курманжандын Меккеге бара жатып көз жумган тун уулу Абдылдабектен башка балдары Мамытбек, Асанбек, Батырбек келишет да Ошту, Өзгөндү, Кичи-Алайды, Ноокатты башкарып калышкан. Ошентип, кан төгүшүү токтоп, датканын көсөмдүгү менен тынчтык орногон.
Алай тоолорундагы кармаштар өзүнүн саясий-стратегиялык мааниси жагынан Фергананын түздүктөрүндөгү согуштарга тете болгон. 1873—76-жылдардагы элдик кыймыл кыргыздар менен башталып, кыргыздар менен аяктагандыгын, тоолуктардын кыймылдын идеяларына башкалардан тереңирээк сугарылгандыгын баамдоо кыйын эмес. Көчмөндөрдүн кыймылдагы олуттуу ролун орус бийликтери да жогору баалагандыгын ошол учурдун мезгилдүү басма сөз материалдары даана көрсөтөт.
 
Уландысы бар         
Ташманбет Кененсариев
Кыргыз Республикасынын билим берүүсүнө эмгек сиңирген кызматкер, тарых илимдеринин доктору, профессор,
Подробности
Категория: Аналитика
Просмотров: 10947

 

Курманжан датканын феномени
 
Экинчи макала
 
Биринчи доор - Курманжан датка коомдук ишмер
 
Курманжандын улуу инсан катары калыптанышында албетте Алымбектин ролу зор. Анткени, Алымбек датка өмүрлүк жары Курманжан аркылуу Алымбек болсо, Курманжан энебиз атагы алыска кеткен Алымбектин капшабы менен ири тарыхый инсан катары калыптанган. Чынында, бул эриш-аркак эки инсандын тарыхый ролу, ишмердиги азыркы Кыргызстандын эгемендүүлүгүнүн түпкү маңызына байланышып турат. Анткени, алардын тарыхый миссиясы эл биримдигинин, азаттыктын, мамлекеттүүлүктүн түпкү идеялары менен сугарылган болучу.
 
Курманжандын болочок өмүр шериги Алымбектин өспүрүм балалыгы, жигиттиги Алай тоолорунун Жошолу айылында, бийик тоолордо өткөн. Ал жаш чагынан эле чыйрак, курч, зээндүү чыгып, 15-17 жаш курагында өз уруусу адыгиненин баргы уругуна баш-көз болуп, бий катары тааныла баштайт.
 
XIX к. 30-жж. башында Мадалы хан Алай чөлкөмүндө Кокон хандыгынын таасирин күчөтүп, эркиндикти сүйгөн алайлыктарды ооздуктоо үчүн жергиликтүү ак сөөктөрдү өз тарабына тартып, аларга түрдүү наамдарды ыйгарып, бийликке аралаштыра баштаган. Алымбек Асан бий уулунун эл ичиндеги кадырын эске алып, 1831-ж. Мадалы хан ага “датка” наамын берген. Мына ушундан баштап Алымбек Кокон хандыгынын саясий турмушуна активдүү аралашып, өмүрүнүн акырына чейин анын ишмердиги хандыктын социалдык жана саясый тарыхы менен тыгыз байланышып өттү. Алымбек хандыктагы ар кандай саясий оюндарды, төңкөрүштөрдү, бийлик үчүн болгон тынымсыз күрөштөрдү көрүп, саясатка каныкты, бардык окуяга активдүү аралашып, ордодо көрүнүктүү таасирге ээ болду. Бирок, анын ишмердигинин кредосу бабасы Тилеке баатыр менен Ажы бий сыяктуу чачылган кыргыз урууларын бириктирип, өз алдынча мамлекет түзүү же эч болбоду дегенде Кокон хандыгынын курамында номиналдуу өз алдынчалыкта турган ээлик түзүү болучу. Атүгүл Кокон хандыгын ээлеп, кыргыз насилинин аброюн көтөрүү максаты да тымызын бар эле. Ишмердигин бул өзөктүү максаты, Алымбектин ичинде дайыма купуя сакталып турчу.
 
Алымбек датка алгач 1831-жылы датка наамын алуу менен бирге Ош чөлкөмүнө бек болот. 1832-ж. 32 жаш курагында Мадали хан аны Анжиян вилаетинин башкаруучусу, акими кызматына дайындайт. Аталган вилаетке Анжиян аймагы, Эки-Суу арасы, Ош чөлкөму, Ноокат менен Араван, Өзгөн менен Кара-Кулжа, Алай тоолору жана Ак-Талаа, Жумгал, Тогуз-Торо, Куртка аймактары толук  кирген. Алымбек датка акырындык менен мамлекеттик түзүлүштүн маани-маңызын, башкаруу системасынын өзгөчөлүктөрүн, хан бийлигинин татаал сырларын үйрөнүү менен саясий тажрыйба топтогон. Ал Кокон хандыгынын коомдук-саясий, чарбалык турмушундагы кыргыздардын татыктуу ордун табууга, хан ордосунда  ролун көтөрүүгө көп күч жумшады. Эң негизгиси мүмкүнчүлүккө жараша ыңгайы келгенде кыргыздардын көз каранды эместигин камсыз кылууга, өз алдынча бирдиктүү жана түптүү мамлекетин түзүүгө жол издеди.
 
 
Курманжан датканын мамлекеттик жана коомдук ишке аралашышы 1832-жылы Алымбек даткага турмушка чыккандан башталды. Алымбек менен Курманжан 29 жыл эриш-аркак ыстыкоомат кылышты. Көп жылдар бою өмүрлүк жолдошу Алымбек датканын таасирдүү кеңешчиси, жардамчысы катары көрүнүп, атүгүл насаатчысы болууга да жетише алган. Анын 1832-62-жылдардагы өмүрүн коомдук ишмердик доору катары санаса болот. Бул мезгилде Алай чөлкөмүн жана анын тургундарын башкарып, эли-журту үчүн чоң-чоң коомдук иштерди жасаган. Алымбек датка ордодо, Кашкарда саясий маселелер менен алектенип жүргөн мезгилдерде анын милдетин да кошо аркалаган. Акырындап датканын ордун жоктотпой эл бийлөөнүн сырын үйрөнгөн. Жеринен дээринде бар, жөн билги зайып көп өтпөй көпчүлүктүн көңүлүнө толуп, калк башкарууга көзү каныккан. Ошол кезде эле Курманжан айымдын атагы Кокон хандыгы гана эмес, коңшу Бухара эмиратына, атүгүл алыскы Орусия серепчилерине да дайын болгон.
 
Тарыхта белгилүү болгондой XIX кылымдын 40-жж. башында Кокон хандыгында саясий кырдаал курчуп, Мадалы хан өлтүрүлүп, анын ордуна Бухара эмиринин адамы Ибрагим-Хаял коюлгандыгы белгилүү. Мындай кырдаалда Кокон мамлекетин өз алдынча сактап калуу зарылдыгын сезген кыргыз төбөлдөрү мураскер издеп, аксылык Нүзүп бий башында турган топ Таласта Ажыбай датканын үйүндө жашап жаткан 1770-1798-жылдары Кокон хандыгын башкарган Нарбото бийдин кичүү иниси Ажы бийдин уулу 50 жаштагы Шералыга токтошот. 1842-жылы жай мезгилинде Шералыны Аксынын Карасуу айылындагы Кара-Күп деген жерге (Ал айыл Шералынын аялы Жаркынайымдын атасы Токтоназар бийдин кыштоолорунун бири болучу) көчүрүп келишет да, 2-3 ай ордо турмушун жол-жобосу менен тааныштырып, кат-сабатын жойгондон кийин күзүндө Сафед-Буланда курултай чакырылып, Шералы ак кийизге салынып, хан көтөрүлгөн. Натыйжада кыргыз кошуундарынын күчү менен Кокон ордосу ээленип, Шералы Ажы бий уулу - хан, Нүзүп бий, ага регент-миңбашы орунду ээлеген. Бул окуяларга Алымбек датка да активдүү катышкан.
 
1842-ж. Курманжан күйөөсү Алымбек датка менен бирге биринчи жолу Кокон хандарынын ордосуна келет. Ошондо Курманжан Шерали хандын кыргыз аялдары Жаркынайым (саруу) жана Соноайым (багыш) менен таанышып, хандыктагы көйгөйлүү маселелер боюнча кеңешкен, ынтымакты чыңдоо, үзбөй кабарлашып турууга убадалашкан.
 
Бирок көп өтпөй хан ордосунда кыпчак бийи Мусулманкулдун таасири күчөп, кыргыздар мамлекеттик бийликтен четтетиле баштайт. Шералы такта отурганы менен саясий бийлик толук Мусулманкулдун колуна өтөт. Кыргыз төбөлдөрү анын ичинде Алымбек датка да бийликтен четтетилет. Мусулманкулдун башкаруусунда өлкөдө зомбулук күчөп, алык-салыктар көбөйүп, элдин эзилүүсү күч алат. Бул Мусулманкулга каршы элдик чыгуунун өбөлгөсүн жараткан.
 
Мусулманкулдун зомбулугуна нааразы болгон Кокон хандыгынын чыгыш жагындагы Ош жана Алай тоолорундагы кыргыздардын Мады чебинин жанында чогулган тобуна Алымбек датка баштаган Сейитбек датка, Болот датка жана башка кыргыз бийлери жетекчилик кылган. Көтөрүлүшчүлөр Ошту жана ага жакын аймакты кокондуктардан тазалашкан. Бул окуя 1845-ж. болгон. Ошол эле жылы Исфара акими кыргыз Сатыбалды жана Рахматулла менен бирдикте күрөш дагы уланган. Мусулманкул Ошко жазалоочу аскер баштап келип, көтөрүлүштү айоосуз баскан. Бул жөнүндө алдын ала кабар алган Алымбек датка Курманжандын кеңеши менен Алайга качып, ажалдан аман калган. Ошто тартипти жөнгө салуу үчүн Мусулманкул бир топ кармалып калгандыктан, Кокондо дагы бир козголоң уюшулуп, Шералы хан өлтүрүлүп, козголоңчулар Алим хандын уулу Мурад-бекти хан көтөрүшөт. Мусулманкул согуш менен кайрадан ордону ээлеп, Шералы хандын бойго жете элек 14 жаштагы баласы Кудаярга андан улуу өз кызын аялдыкка алып берип, хан көтөрөт да, регент-миңбашылык мансабын колго алат.
 
Мамлекеттүүлүк идеясын көтөрүү
 
Кудаярдын энеси бөлөк агасы кыргызга жээн Малабек Алымбек датка менен көңүлү жакын болгон. Алардын күч алышынан чочулаган Мусулманкул Алайга жүрүш жасаары туралуу кабар угулуп, кырсыктан алысыраак болуш үчүн Алымбек датка Көгарт ашуусу аркылуу Нарындын төрүндөгү Ак-Талаа,Тогуз-Торо, Ат-Башылык туугандарына келет. Алар даңкы чыккан Алымбек датканы кучак жайып тосуп алышкан. Алымбек тынымсыз тополоңдун алкагы боло баштаган Кокон хандыгында жашоодон көрө өз алдынча тоо кыргыздарынын ээлигин түзүү керектиги жөнүндө Теңир-Тоолук туугандары менен кеңешкен.
 
Ошол жылдары Алымбек датка Ош шаарынын маанисин көтөрүүгө да көңүл бөлгөн. Себеби, кыргыз элин бириктирүүдө, эгер колдон келсе кыргыз ээлигин түзүүдө Ош шаарынын бай-такты шаар катары маанисин жогорулатууну зарыл деп эсептеген. Тарыхый булактарда Ош шаары эзелтен эле кыргыз урууларынын саясий борбору катары эсептелип, бул жерде кыргыз бийлеринин айдоо жерлери, соода түйүндөрү, мечиттери, вакфтык үлүштөрү болгондугу маалым. (Караңыз: Военные действия против Кокандского ханства.//ВС.—1876.—№ 2.—2-бөлүк.—211-бет; Терентьев М.А. История завоевания Средней Азии.-СПб.,1906.—Т.2.—366-бет; Абаза К.К. Завоевание Туркестана.-СПб., 1902.—238-бет.)
 
Ошого байланыштуу Алымбек датка вилайеттин борборун Анжияндан Ошко көчүрүп келип, азыркы Алай мейманканасы турган чөлкөмдө Ак Ордо тургузгандыгы (бир нече ак өргөөлөрдөн куралган ордо) эл арасында айтылып келет. Так ушул жерде Алымбек менен Курманжан хан, бектерди, алыс-жакындан келген ызааттуу конокторду кабыл алышкан. Ал жерде мамлекеттик жана чөлкөмдүк маанилүү маселелер талкууланып, ири чечимдер кабыл алынган. (Караңыз: Абытов Б. «Ош: факты, события и личности». –Ош, 2000).
Алымбек датка кийинки жылдары Кокондон сырт саясий окуяларга да катышкандыгы маалым. 1847-жылы ал Кашкардагы “жети кожонун козголоңуна” чакырылып, кожолордун башчысы Катта төрөнүн армиясына кол башчылык кылган. Кашкарды камаган, бирок Кытай богдыханынын армиясына туруштук бере албаган 20 миңден ашуун козголоңчулар Фергана тарапка качып, Алымбек Алайга кайтып келген. (Караңыз: Боотаева Б. Кыргызы между Кокандом, Китаем и Россией.—Бишкек: Илим, 1995. —50,60-беттер.)
 
Көп узабай ордодо Мусулманкулдун зомбулугуна каршы дагы козголоң уюштурулуп, бир топ кармаштардын натыйжасында 1856-жылы Мусулманкул өлтүрүлүп, Кудаяр өз алдынча бийлик жүргүзүүгө жетишкен. Так талашуу эми Кудаяр хан менен анын аталаш агасы Малабектин ортосунда жүргөн. Ошол эле учурда Кудаяр ханга каршы толкундоолор башталган. Алардын кыймылдаткыч күчтөрү негизинен кыргыз элети болучу. Көтөрүлүшкө катышкан адамдардын саны 4-6 миң адамга жеткендигин изилдөөлөр кабарлайт (Караңыз: Взаимосвязи киргизского народа с народами России, Средней Азии и Казахстана (конец XVIII —XIX вв.).— Ф.,1985.—181-бет.).
 
Бул саясый жанданууда айрыкча алайлык кыргыздар активдүү болушкан. Көтөрүлүшчүлөр Маргалаңды, Коконду камап, 1858-жылы ноябрь айында Саманчыга жакын жерде Кудаяр хандын аскерин Алымбек датка баштаган бир топ кыргыз бийлеринин жардамы менен Малабектин кошууну жеңет да, Кудаяр хан Бухарага качат. Тактыны Малабек ээлеп, көмөк көрсөтүшкөн кыргыз бийлерин — Алымбекти Анжыянга кайрадан аким, кийинчерээк өзүнө баш увазир, Сейитбек датканы Кожентке аким, Молдокасымды Ноо чебине комендант, Алымбекке көңүлдөш, Маргалаңдын мурунку беги, кыргыз-кыпчак Өтөмбай бийди Ташкентке аким дайындаган. (Караңыз: Наливкин В. Краткая история Кокандского ханства.—Казань, 1886.-188—89-беттер; Галицкий В., Плоских В. Старинный Ош.—Фрунзе,1987.-46—47-беттер.) Ошентип, XIX к. 50-жж. аягында Кокон хандыгынын саясий турмушунда олутуу роль ойногон Алымбек датка, ордодогу эң жогорку бийлик - вазирлик мансапка жетип, дээрлик 4 жыл бою (1858-1862-жж.) хандыктын тагдырын чечип турган.
 
Алымбек датканын акылман, алысты көрө билген көсөм, кылдат саясатчылдыгы 60-жж. башында Россия империясынын колониалдык аскерлери Чүй өрөөнүнө кирип келишкенде көрүнгөн. 1860-ж. Верный чебинен чыккан орустар менен салгылашуу үчүн Малабек хан Ташкенттен чоң аскердин башында Канат Шааны, Ферганадан “Анжиян кошууну” деп аталган отряддын башында Алымбек датканы жөнөткөн. Алымбек Нарын аркылуу Чүйгө багыт алат. Жолдо кыргыздардан колун толуктап, аскери 12 миңге чейин жетет. Алымбектин кошуунунун курамында Жангарач баштаган солто, сарыбагыш манаптарынын, алардын ичинде Шабдандын да жигиттери болгон.
 
Алымбек Чүй өрөөнүндө Алымбек датка Ташкент беги Канат-шаа жетектеген кокон аскерлери менен жолугушат. Бул жерде бири-бирине баш ийгиси келбеген эки төбөл башкы кол башчылыкты талашышат. Натыйжада, азыркы Казахстандын Узун-Агач, Кара-Кастек, Каскелең өзөндөрүндөгү салгылашууларда Алымбек кошуунун кармашка кийирбей коюп, кокон армиясы чегинүүгө мажбур болгон. Алгач Кара-Кастекке койгон чабуулунун мизи кайтарылган соң, Узун-Агачта экинчи чабуул кылууну буйруган Канатка Алымбек кескин каршы чыккан. Кокон ордосунун тарыхчысы Мулла Нияз: “Алымбек кыргыз менен Канат Шаа тажик кошуунга башчылык кылууну талашып, чатак башташты. Жаңжалдан улам Алымбек анжыян колу менен кыргыздарды майдандан алып чыгып кетип, салгылашуунун сыймык же маскаралык алып келүүчү тагдырын колунан чыгарды...”,— деп жазат. (Караңыз: Бейсембиев Т.К. “Тарих-и Шахрухи” как исторический источник. —Алма-Ата,1987. —122-бет.)
 
Алымбектин мындай чечиминин түпкү максаты, бүткүл кыргыз урууларын бириктирип, өз алдынча мамлекет куруу же кокон ордосун толук ээлөө болгон деп ойлойбуз. Ошондуктан, ал орус бийликтери менен ушул мезгилден баштап эле ымала түзүүнү көздөгөн. Анын биринчи шарты орус аскери менен согушпоо экендигин жакшы түшүнгөн. Орусияга жүз буруп турган Чүй, Ысык-Көл кыргыздарынын манаптарынын пикирлери да эсепке алынган. Узун-Агач салгылашуусунун алдында эле Жангарач, Байтик, Шабдан жана башкалар менен жолугушкан Алымбек үчүн кармашта Канат Шаанын жеңилиши ынгайлуу эле.
 
Узун-Агачтагы “күнөөсү” үчүн Алымбек куугунтукталып, ордого келбестен Алайда калган. Ал адыгине менен мунгуштардан кошуун жыйнап Коконго жүрүш жасайын деп ойлогон, бирок ага шарт болгон эмес. Ошондуктан, аркалык туугандарынан жардам издөө жана бир топ саясый иштерди жүргүзүү үчүн 1861-жылы жазында кайрадан Нарын чөлкөмүнө жөнөп кеткен. Алымбектин тоолук кыргыз туугандарынын арасында аброюнун өсүп бара жаткандыгынан кооптонгон Мала хан жарашуу үчүн аны ордого чакырган, бирок Алымбек хан жиберген адамдарды өлтүртүп, алардын артынан келген кошуунду да талкалап таштаган. Жай айларында Датка Үмөтаалы, Ажы, Төрөгелдиге жолугуп, аларды Коконго, белгилүү деңгээлде Орусияга да каршы үгүттөгөн. (Караңыз: Кененсариев Т. Кыргызстандын ХIХ кылымдын 50-70-жылдарындагы саясый өнүгүүсү. – Б.: 2009.-127-28-беттер.)
 
1861-жылдын июлунда Ала-Тоо округунун башчысы Сибирь корпусунун командирине “Алымбек менен Мала хандын душмандык мамилеси жөнүндөгү маалыматтар ырасталып жаткандыгын” билгизген. Орусия менен мамиле түзүүнү пландаган Алымбек тоолук кыргыз урууларын бириктирип, өз алдынча феодалдык ээлик же мамлекет түзүүгө аракеттенгендигин Батыш Сибирь генерал-губернатору А.О.Дюгамелдин 1861-жылдын 8-июнунда согуш министрине жазган каты бышыктайт. “Алымбек кара-кыргыздардын арасында калып, Ысык-Көл менен Кичи-Бухара аралыгында өз алдынча башкаруучу болуу оюнда бар окшойт, — деп жазат А.О.Дюгамель, — ошондуктан биз менен жакшы мамилеге өтүүнү көздөйт шекил...” Генерал А.О.Дюгамель Жети-Суу областынын башчысы Г.А.Колпаковскийге эгер Алымбек Орусия менен мамилеге кирсе, аны кубаттагыла деген көрсөтмө берген. Муну тышкы иштер министри А.М.Горчаков да, Александр II да жактырган. (Караңыз: Өзбекстандын борбордук мамлекеттик архиви.-715-ф.-1-оп.-25-иш.-94-98-барактар).
 
Түндүк кыргыздарын өз таасирине тарткан датка 1861-жылы күзүндө Фергана чөлкөмүнө кайтып келген. Бир катар сүйлөшүүлөрдүн, кеңештердин жана акыл калчоолордун, айрыкча Курманжандын жүйөөлүү пикирлеринин таасири менен Алымбек датка Теңир-Тоодо өз алдынча мамлекет куруу иши али эртерээк экендигин түшүнөт да, анын ордуна азырынча Кокон ордосун ээлеп, кыргыздардын саясий аброюн кайрадан көтөрүү чечимине келген.
 
Кайрадан Кокон ордосунда...
 
1862-жылдын февралында Мала ханга каршы козголоң уюштурулуп, кыргыз бийлери: Алымбек, Кыдыр, Касым, Кудайназар жана башкалар Мала ханды өлтүрүп, анын жээни — Сарымсактын уулу 15 жашар Шах Муратты такка олтургузушкан. (Караңыз: Мулла Нияз Мухаммед. Тарих-и Шахрухи. История владетелей Ферганы. —Казань, 1885.—108-бет.). Алымбек баш увазирдик орунду ээлеген. Ташкент беги Канат Шаа, Рүстөмбек баш болгон экинчи топ такка Кудаярды кайрадан отургузууну көздөшкөн. Канат Шаа Бухарага качып кеткен Кудаяр менен байланыш түзүп, аны Ташкентке чакырып, хан деп жарыялап жиберген.
 
Ошол кезде ичкилик кыргыз-кыпчак уруусунан чыккан белгилүү мамлекеттик ишмер, 1862-жылга чейин Маргалаң вилайетинин акими болуп турган молдо Алымкул Кудаяр тарапка өтүп кеткен. Анын аракети менен Кыдыр, Ырсалы сыяктуу кыргыз бийлери алгач бийликтен четтетилип, кийинчерээк тындым кылынган. Ал эми июль айында алдоо жолу менен ордого чакырылган Алымбек датканы Алымкул Чотон   аттуу   кыргыздын колу менен   өлтүрткөндүгү изилдөөлөрдө белгиленет. (Караңыз: Бейсембиев Т.К. “Тарих-и Шахрухи” ...—123—124-беттер.) Г.А. Колпаковский 1862-жылы 25-июлда Батыш-Сибирь генерал-губернаторлугуна жиберген билдирүүсүндө:—“айтылуу Алымбек кара-букаралардын колунан өлдү”,—деп бекеринен айткан эмес. (Караңыз: Боотаева Б. Кыргызы между Кокандом...—62-бет.). Кийинки тастыктоолордо Чотон баатырдын Алымбекти өлтүрүүгө катышпагандыгы жөнүндө баатырдын урпактары тарабынан санжыра таризиндеги маалыматтар да пайда болууда.)
 
Ал кезде Алымбек датка пайгамбар курагында, тагыраак айтканда 63кө эми эле чыккан болучу. 1858-62-жылдарда болуп өткөн Алымбек уюштурган бул саясий аракеттерде Курманжан анын эң жакын кеңешчиси, пикирлеши болуп, айрым бир чечимдерге өзүнүн ойлорун да кошкондугу маалым. Бир нече жолку кооптуу учурларда Кокондон алган кабарлардын натыйжасында күйөөсүн эскертип, өлүмдөн алып калгандыгын изилдөөлөр тастыктайт. Бирок, кыргыз мамлекетин түптөйм, эч болбоду дегенде Кокон тактысын ээлеп, кыргыз элинин биримдигин камсыз кылам деген Алымбектин стратегиялык максаттары ишке ашпай калды...
 
Курманжан датканын ишмердигинин биринчи доорун жыйынтыктап жатып (1832-1862), анын ал мезгилде жан шериги Алымбектин пикирлеши, абройлуу кеңешчиси жана жардамчысы боло алгандыгын белгилөө зарыл. Курманжандын акылын жана саясий сезимталдыгын Алымбек датка терең баалаган, анын кеңешине көп убакта макул болгон. Курманжандын жөндөмүнө ынанган Алымбек кийинчерээк Анжиян вилайетиндеги чарбалык милдеттерди бүтүндөй аялына ишенип, калтырып турган. Алымбек менен 30 жылга жакын ыстыкоомат кылган мезгилде Курманжан датка акырындык менен Фергана өрөөнүнүн чыгыш жагындагы элет элинде таанылып, саясий жана коомдук ишмер, ири тарыхый инсан болуп чыга келген. Уруулук талаш-тартыштар, жер-сууга, жайыттарга, жайлоого байланышкан түрдүү чарба маселелерин чечип алуу үчүн ондогон адамдар Курманжандын кабыл алуусунда кезек күтүп тургандыгын көрүүгө болор эле.
 
Уландысы бар
Ташманбет Кененсариев
Кыргыз Республикасынын билим берүүсүнө эмгек сиңирген кызматкер, тарых илимдеринин доктору, профессор,
 

 

 

Подробности
Категория: Аналитика
Просмотров: 3962

 

Биринчи макала
 
Алгы сөз
 
Эгемендүү Кыргызстандын күнкорсуздук доорунда коомчулукта болсун, тарых илиминде болсун улуу инсандарга карата өзгөчө мамиле болуп келе жатат. Менимче, бул тенденция кыргыз элинин азыркы өткөөл доордогу тагдыр чеччү идеологиясын улуу тарыхыбыздан издеп жаткандыгыбызды белгилөөдө. Чынында тарых илими бул өткөн окуяларды гана айтпастан, учурду таасын түшүнүүгө, ошонун негизинде болочокко туура кадам таштоого негиз берет. Демек, тарых – бул жөн эле илим эмес, ал коомдук турмуштагы чоң насаатчы жана тарбиячы.
 
Тарыхты карап көрсөк, ар бир окуя ал майдабы, чоңбу, тигил же бул индивиддин аракетинин акыбети. Ал эми индивиддердин аракеттеринин масштабы ар түрдүү. Алардын ичинен тарыхый инсандар деген аталышка татыктуулары бар. Демек, тарыхый инсан деп, өз элинин, өз жеринин алдына коюлган ири тарыхый маселелердин зарылдыгын түшүнүп, аны жан-дүйнөсү менен туюп, мындай маселени чечүүгө бүткүл турпаты менен киришкен адамды, аны ишке ашыруу үчүн жетекчи миссияга ээ болуп, зор милдетти моюндаган инсанды айтабыз. Албетте, кыргыз элинде атактуу байлар, мансапкорлор, бий, бектер көп болгон. Бирок, алардын элдин көйгөйүн туюп, аны аткаруу үчүн жетекчи болууга бел байлагандарын гана биз улуу тарыхый инсандардын катарына киргизишибиз керек.
 
Совет тарыхнаамасында кыргыз тарыхый инсандарына салыштырмалуу аз көңүл бөлүнсө да, белгилүү деңгээлде алар жөнүндө бир топ изилдөөлөр болгондугу тарыхнаамада маалым. Бирок, 50-жылдардын аягынан баштап инсантаануу багыты солгундап кеткен. Элибиздин белгилүү инсандары негизинен оокаттуу катмардан болгондугуна байланыштуу кыргыз тарыхнаамасындагы таптык көз караштын толук үстөмдүк кылышы, ”эзүүчү таптын өкүлдөрү” катары, аларды окумуштуулар тарабынан иликтөөгө алдырган эмес. 
 
Абал 80-жылдардын экинчи жарымынан бери карай өзгөрдү. Акыйкаттыктын желаргысынын шарданына байланыштуу акыркы 20-25 жылдын ичинде XX кылымдагы саясый окуялардын түздөн-түз катышуучулары болушкан тарыхый инсандардын таржымалына арналган бир топ илимий-популярдуу жана санжыралык тариздеги басылмалар, китептер, макалалар жарык көрдү.
 
 “Караңгыда көз тапкан, капилетте сөз тапкан” кыргыздын касиеттүү улуу инсандарына Курманжан датка энебиз да кирет. Анын өмүрү жана ишмердиги 1991-жылы белгиленген 180 жылдык мааракеден бери бараандуу эле изилденип, алар бир катар китептерде, материалдардын топтомдорунда, түрлүү адабий жана публицистикалык чыгармаларда кенен чагылдырылды. Курманжан датканын тарыхый ролу, анын ишмердигинин азыркы Кыргызстандын эгемендүүлүгүнүн маңызына байланышып турушу, эгемендүүлүктүн 20 жылдыгына Курманжан датка-энебиздин 200 жылдык мааракесинин дал келиши символдуу гана эмес, тарыхый-реалдуу тогош. Анткени, Курманжандын тарыхый миссиясы эл биримдигинин, азаттыктын, мамлекеттүүлүктүн түпкү идеялары менен дал келип турат.
 
Демек, Кыргыз Республикасынын Президентинин 2010-жылдын 31-декабрында 2011-жылды Курманжан датканын жылы деп атайын Указ менен жарыялашы аталган маанини даңазалоо деп түшүнүү зарыл. (Караңыз: ИА КАБАР 2011 год объявлен в Киргизии Годом Курманжан Датки. 17:44 31.12.2010)
 
  
Касиеттүү аялзат
 
Эгемендүүлүктүн 20 жылдык мааракеси менен кошо белгиленүүчү Курманжандай инсандын жеке мааракеси жөнүндөгү мындай чечим Курманжан энебиздин улуу тарыхый инсан гана эмес, касиетүү аялзат экендигинен кабар берет. Байыркы Томирис менен Заринанын жолун жолдоп, Кыз Сайкал менен Жаңыл Мырзанын эрдигин кайталап, Каныкей менен Айчүрөктүн кеменгерлигине сугарылган Курманжан датка энебиздин өмүрү жана ишмердиги чын эле анын касиеттүү аялзат болгондугунун белгиси. Болбосо, жөнөкөй дыйкан адамдын урпагы болгон Маматбай кызынын мамлекет башчылык мурасталган титулу жок туруп таажы, таксыз “Алай канышасы (Алайская царица)” аталышы, мурунтан диний же аскер чени жок туруп, генералдык наамга туура келген “датка” наамын алышы, анын аялзат катары өзгөчө касиетин белгилейт.
 
Акыркы бир изилдөөлөрдө Курманжан датканын ушундай деңгээлге жетишин күйөөсү Алымбек датканын өлүмүнөн кийин ага тең келчү, конкурент болууга даай ала турган эркектердин жоктугуна байланыштырып койгондугун бир жактуу баалоо деп айтар элек. Алымбек датка өлбөсө деле ишмердиктин башка жагынан Курманжан датка баары бир так ушундай деңгээлге жетмек. Анткени, анын түркөй замандын түркөй мыйзамдарына карабай купулуна толбогон Кулсейиттей дымаксыз эринен өз эрки менен келе берип, кезегинде Кокон хандыгынын белдүү беги эсептелип турган Алымбекке турмушка чыгышы эле эмне деген эрдик. Өмүрлүк жары Алымбектин акылына акыл, демине дем кошуп, мамлекеттик иштердин туура чечилишине көмөк көрсөтүп, эл башына түшкөн оор күндөрдө журт баштап, эл үчүн курман болгон балдарынын кайгысына мүңкүрөбөй Фергана өрөөнү гана эмес, Борбор Азияны, атүгүл Орусияны таң калдырган ишмердиги менен таанылган Курманжандын чын эле касиеттүү аялзат болгон. (Караңыз: Переводчик. 1895. № 32. (Татарская газета, изд. с 1883 г. Исмаилом Гасприинским в Бахчисарае на русском языке). Ошол журналдын 665-666-беттериндеги «Алайская ханша» деген макалада «… Слава этой киргизски, лихой наездницы и подчас воительницы, гремела на Памире и в Кашкаре…» деп жазылган.
 
Курманжандын улуу аялзаттык турпатына мүмкүн тагдырды таразага салган саясий кырдаал, доордун талаптары жана чакырыктары зарылдыкты туудуруп, анын көп кырдуу тарыхы бар мекенинин касиети таасир эткендир. Талдап көрөлү.
 
Курманжан датканын заманы
 
Кыргыз элинин алдында ал кезде эки чоң тагдыр чеччү маселе турган.
Биринчиси, чачыраган элди биримдикке алып келип, өз алдынча түтүн булаткан мамлекеттүүлүктү куруу маселеси. Экинчиси, элди бөлүп-жарып өз саясатын жүргүзүп жаткан Кокон хандарына, түндүк тараптан басып келе жаткан Орус колониализмине каршы азаттык күрөштөрүн уюштуруу менен күнкорсуздукту сактап калуу маселеси. Бул өз ара карым-катнашта турган эки зор маселени чечүү үчүн кандай аракеттер жана жолдор бар эле?  Биринчи жол өз алдынча мамлекет курууга аракет кылуу болучу. Бирок, ал үчүн керектүү тарыхый өбөлгөлөр, шарттар жок эле. Демек, бул жол менен аталган уңгулуу маселени чечүү өтө кыйындыкка турган. Эл биримдигин камсыз кылуучу экинчи жол кыргыздарга да, өзбек, сарттарга да, тажиктерге да бирдей, орток хандык болгон Кокон хандыгынын курамында туруп, анын ички жана тышкы саясатына таасир этүү менен кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн белгилерин сактап калуу болучу. (Кийинки изилдөөлөрдө Кокон хандыгы кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн бир көрүнүшү катары болгондугун далилдеген жыйынтыктар арбын. (Караңыз: Кененсариев Т. Кокон хандыгы кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн бир формасы катарында.// Ош,Уш,Osh.Эл аралык адабий-көркөм, коомдук-саясий альманах.-№4(18), 2003 июль-август.-Ош,2003.- -36-55-бб.). Чынында ушул жол реалдуураак көрүнгөн.
 
Бирок, бул милдеттер Орусия баскынчылыгына каршы азаттык кыймылдарын пайда кылды. Демек, кыргыз элине, айрыкча түштүк кыргыз урууларынын тагдырына бул күрөштөргө активдүү катышуу, атүгүл аларга жетекчилик кылуу миссиясы насип этилди. Орус-Кытай-Англия геосаясаттык түйүндүн татаал кырдаалында Алымбектей, Курманжандай улуу көсөмдөр Орус империясынын курамында гана кыргыз эли элдигин жоготпой, уул-кыздарын аман сактап калууга болоорун алдын ала туюу менен журт тагдырынын келечегин камсыз кылууга бел байлады.
 
Так ушул диллема Курманжан Датканын тагдырына туш келди. Курманжан датканын касиеттүү аялзат, адилет журт башы жана дипломатиялык ишмердиги мындай түйүндүү шарттарда “караңгыда көз тапкан” кеменгер жол башчы экендигин көрсөттү.
 
Курманжандын мекени
 
Кыргыздар өз мекенин “ата журт” деп атайт. Кыргыздардын ата-журту кооз жерлери, улуу тоолору, таза суулары жана тунук булактары, көк майсаң жайыттары менен гүл жыты аңкыган жайлоолору, мөмөсү төгүлгөн токой-шалбаалары менен белгилүү. Кыргыздар улуу тоолорду “жердин канаты” деп атап, алардын койнунда ыстыкоомат кылган өз элин “улуу тоого чыккан, улар үнүн уккан бактылуу адамдар” катары сезишет.
Ушундай кыргыз жерлеринин бири болгон Фергана өрөөнү кооздугу жана геосаясаттык ролу менен чыгыш менен батыштын түрдүү саякатчыларын, ориенталисттерин кызыктырып келген. Кытай саякатчысы Чжан-Цян байыркы Давань мамлекетин ачса, еврапалык саясакатчылар бул жердин тарыхын  дүйнө коомчулугу менен тааныштырган. Фергана өрөөнүн орогон кыргыз тоолору жаратылыштын храмдары гана эмес, тарыхтын да күбөлөрү. Дүйнө илиминин чечүүгө алигече күчү жетпеген атактуу Саймалы-Ташы, Заратуштра кудайынын, кийинчерээк Сулайман пайгамбардын бир кездеги мекени делип эсетептелген сырдуу Сулайман Тоосу, дүйнөдө бир гана реликт өсүмдүк катары таанылып, А.Македонский “югланс регия (король жаңагы)” деп атаган кыргыз жаңак токойлору, улуу тоолордун кожоюуну катары менменсиген топоздор жайлаган Алай менен Памир, чөйчөктөгү мүрөктөй жаркыраган Сары-Челеги, дартка даба баткен өрүгү, өзгөн күрүчү, тамшандырган таттуу коон-дарбызы көп Фергана Курманжан датканын мекени. Так ушул чөлкөмдө жашап өткөн Абу Ибн Осмон, Ахмед Фергани, Махмуд Югнеки, Омор Ибн Муса аль-Оши, Мансур аль-Оши, Абдаллак-аль Оши, Бабур, Молдо Нияз, Жеңижок жана башкалар өзүлөрүнүн илимий трактаттарында, көркөм чыгармаларында ата-журтубузду даңкташкан, изилдешкен.
 
Кыргыздын түпкү бабаларынын бири санжыргалуу Долон бийдин уулу Отуз уул азыркы Ноокат районунун аймагындагы Көк-Белде жашап өткөн. Анын улуу уулу Адыгинеден жана кызы Наалынын урпагы Муңгуштан тарагандар Ош областында, кичүү уулу Тагайдан тарагандар Чүй, Ысык-Көл, Нарын, Кетмен-Төбөдө жайгашкан. Саяктардын бабасы Асакенин кыштоосу Азыркы Өзбекстанга караштуу Асаке шаары, кыргыздардын сол канатынын мекени Эки-Суу арасы, Аксы, Ала-Бука, Чаткал болсо, байыркы кыргыздарды түзгөн он уруулуу Кызыл уулдун балдары эсептелген ичкилик курамы Баткен, Чоң Алай жана Памир тоо этектерин жердеп, кыскасы кыргыздын ата-журту так ушул жердин бермети эсептелген алтын чөйчөктөй болгон Фергана өрөөнү.
 
Ата-мекени Алай өрөөнүн жана аны мекендеген санжыргалуу элинин мындай өзгөчө касиеттери Курманжандын эч нерседен кайра тартпаган өткүр, эрки бекем, кайраты күчтүү мүнөзүнө өзөк болгону талашсыз. Демек, “жер тамырынан эл тамыры”, “табият менен адам баласы киндиктеш” деген ылакап кеп бекеринен айтылбаса керек.
 
Ошентип, мүмкүн Курманжан энебиздин улуу тарыхый инсан болушун жогорку факторлор аныктагандыр...
 
 
Этносаясий кырдаал
 
Фергана чөлкөмү байыркы замандардан бери көп улуттуу чөлкөм. Биздин эранын башына чейинки доорлордо жашаган ираний калктар (давандыктар, сактар жана усундар) кийинки мезгилдерде, айрыкча VI-XII кылымдарда түрктөшүп, андан кийин XII-XIII кылымдарда монголдор менен жуурулушуунун натыйжасында түбү тектеш, Орто Азиядагы эң байыркы мезгилдерден бери XVI кылымга чейин жашап өткөн кандаш калктар (кыргыздар, өзбектер, казактар, каракалпактар жана башкалар) пайда болду.
 
Фергана өрөөнүндө биздин эрага чейинки I миң жылдыктын орто ченинен баштап байыркы давандыктар менен сак урууларынын отурукташкан-дыйканчылык жана көчмөн-малчылык чарбаларынын синтезинен келип чыккан цивилиация калыптанган. Негизинен Фергана тарыхнаамада “өзөн цивилизациясы (речная цивилизация)” деп аталуучу регионго кирип, андагы жашоо тиричиликте жасалма сугатчылык зор роль ойногон. Ошондуктан экономикада жер, болгондо да сугат дыйканчылыгына негизделген жер ээлөө негизги маселе болуп, акырындык менен орто кылымдарда тургундардын социалдык-чарбалык төмөнкү эки тиби калыптанды. Алар:
 
1. Отурукташкан-дыйкан, кол өнөрчү жана соодада шүгүрлөнгөн жамаат;
2. Көчмөн-мал чарбасы менен кесиптенген жамаат.
Бул жагдайда мамлекетти жана өлкөнү төмөнкү беш негизги элемент кармап турган:
- Жер жана сугат системалары шариат боюнча да, адат боюнча да ‘эки жамаатка тең тийешелүү болгон, бирок факты жүзүндө аны көбүнчө отурукташкан жамаат пайдаланган;
 
- Дыйканчылык жана анын продуктылары отурукташкан жамааттын колунда болгон;
- Соода иштери негизинен отурукташкан жамааттын колунда турган;
 
- Мал чарбачылык жана анын продуктылары негизинен көчмөндөрдүн колунда болгон;
- Саясат, бийлик жана аскер күчтөрү негизинен көчмөндөрдүн же теги көчмөн династияларынын өкүлдөрүнүн колунда турган. Заманына жараша мобилдүү жашаган көчмөндөргөн түзүлгөн аскер күчтөрү өлкөнүн социалдык-экономикалык структурасын сактап, тышкы душмандардан коргоп туруучу фактор катары кызмат өтөгөн.
 
Ошентип, саясий бийлик менен экономиканын азыраагы көчмөндөрдө, ал эми экономикалык байлык отурукташкан тургундарда топтолгон абал түзүлгөн. Мындай абал саясий күчтөр менен экономикалык байлыктын өз ара тең салмактуулугун пайда кылып, бир эле учурда тең тайлашкан, бирок тынчтыкта жанаша туруп, бири-бирисиз жашай албаган, отурукташкан жана көчмөн элдердин эки тобунун уникалдуу синтезин, башка сөз менен айтканда тиричиликтин Ферганалык вариантын калыптандырган. (Караңыз: Кененсариев Т. Фергана өрөөнүнүн этникалык тарыхы: айрым тактоолор. //www.sayasat.kg11/07/11 09:19)
 
Түрдүү этникалык жана чарбалык жамааттар өрөөндө аралаш-келки жайгашышкан. Мисалы, шаарлар менен кыштактардын алгач иран, кийинчерээк түркий тилиндеги отурукташкан тургундары жергиликтүү булактарда “сартиййа” деген аталыш алып, түрктөрдөн, тажиктерден, отурукташкан өзбектерден куралган. Аларды “илатиййа” (элет) деп аталган көп сандаган көчмөн жана жарым көчмөн кыргыздардын, кыпчактардын, кийинчерээк отурукташып кеткен өзбектердин, түрктөрдүн кыштоолору, жаздоолору жана жайлоолору курчап турган. Сартиййа жана илатиййанын кыштактары менен айылдары, алардын айдоо жерлери жана жайыттары обочо ээликтерди эмес, бири бирине жанаша турган аралаш-келки ээликтерди түзгөн. Аталган коомдук-социалдык абал байыртадан эле калыптанып, жаңы доорго жакын кокон амирлигинин түптөнөөр алдында деле ушундай мүнөздө болучу.
 
Саясий мамилелерде жогоруда атап өткөн тең тайлашуу көп учурда эки жамааттын ортосунда күрөштөрдү пайда кылып, алардын мүнөзү негизинен борбордук бийликти талашуу, же башка бир саясий, жеке инсандык маселелер менен чектелчү. Бул атаандаштык эч качан этникалык мүнөздү алган эмес. Мисал катары ага 1709-жылдан 1876-жылга чейин жашап турган Кокон мамлекетинин турмушун келтирүүгө болот. 169-жыл жашаган хандыктагы болуп өткөн сандаган кагылышуулардын эч бирин этникалык тариздеги араздашуу деп саноого мүмкүн эмес. (Караңыз: Кененсариев Т. Фергана өрөөнүнүн этникалык тарыхы: айрым тактоолор. //www.sayasat.kg11/07/11 09:19)
 
ХVIII кылымдын башында өзбек-кыргыз илатиййасы (Шахрух бий менен анын күйөө баласы Акбото-бий кыргыз) бийликти колго алашты да, жаңы кокон амирлигин орнотушуп, кадимки улуу көчмөн Тимурдун насили Бабурдун урпагы шакрухтардын династиясын негиздешти. Бул окуя, кадимден келаткан тең салмактуулук принцибинин кезектеги чагылышы болгон. Илатиййа менен сартиййанын тең салмактуулугунун шартындагы бийлик чөйрөсүндө турган күчтөрдүн жайгашынын ар кандай вариациясын байкоого болот. Жергиликтүү жазма булактардын эң абройлуусу Молдо Нияз Хукандинин “Тарих и-Шахрохи” эмгегиндеги пикирге караганда Кокон мамлекетинде төмөнкү төрт этносоциалдык топ аракеттенген: этникалык миңдер, этникалык кыргыздар, этникалык кыпчактар жана социалдык сарттар болучу. Кокон тарыхында бийлик чылбыры негизинен дайыма илатиййанын (аталган үч этникалык топтун) өкүлдөрүнүн колунда болуп, бирок иш жүзүндө сартийаанын чордонун түзгөн сарттар тобунун кайсыл этникалык топту жактагандыгына карата тең салмактуулук айрым учурда бузулуп да турган. Бирок, саясий араздашууларда эгер күчтөрдүн жайгашышы сартиййа жамаатына ооп баратса, илатиййа аны тез арада бийлик өкүлүн алмаштыруу же өзүлөрүнө ылайык марионетти бийликке олтургузуу жолу менен тең салмактуулукту калыбына келтирип коюшчу. Мындай мисалдар Фергана тарыхында өтө көп.
 
Курманжан датканын, анын жолдошу Алымбек датканын бабалары Тилеке бийдин, Ажы бий, Асан бийдин аракеттери, тейиттердин Акбото бийи менен кушчулардын Кубат бийинин ролу, Аксылык Нүзүп бий менен кыпчак Мусулманкулдун ишмердиги, айтылуу Алымбек датка менен кыпчак уруусунун чыгааны Алымкул лашкер башынын орду, Кокондун акыркы ханы Искак Асан уулу Полот хан менен Алымбек, Курманжандын уулу Абдылдабектин азаттык күрөштөрүнүн түпкү себептери Фергана өрөөнүнүн этно-саясий тарыхынын так ушул эзелки салттарын чагылдырган.
 
Мына ушундай ата-журттун аурасында туулуп-өскөн, ата-баларынын салттарынын таасиринде инсан катары калыптанган Курманжан Датканын өмүрүн жана ишмердигин кандай боолоого болот? Аны улуу тарыхый инсан жана уникалдуу феномен катары баалоо гана эп.
 
Тарыхый аренага келүү
 
Түштүк кыргызга, Фергана чөлкөмүнө, жалпы Орто Азияга, ал турсун Петербургка да белгилүү, өткөн кылымдагы тарыхый инсан, кыргыз элинин коомдук жана мамлекеттик ишмери, "Алай канышасы" деген атак алган Курманжан 1811-жылдын кулжа айында Ош шаарынан анчалык алыс эмес жердеги Ороке кыштагында Муңгуш уруусунун Жапалак уругунан чыккан Маматбай аттуу орто дыйкан, колунда бардар адамдын үй-бүлөсүндө жарыкка келген.
 
Курманжан жаш кезинен эле элдик үрп-адатты, каада-салтты кадырлаган, келим-кетимдүү үй-бүлөдө тарбиялангандыктан өз оюн тайманбай бетке айткан, акылы, эси башкалардан өзгөчөлөнүп турган, намыскөй кыздардан болуп өсөт. Анын мындай өсүшүнө атасы Маматбайдын да таасири зор болгон. Маматбай - накыл билги, орду менен сүйлөгөн, бирөөнүн акысын жебеген, кара өзгөйлүгү жок, мал жандуу, ата-тегинен динди, руханий түпкүлүктү бекем кармаган сабаттуу адам болгон.
 
Курманжан 17 жашка чыкканда атасы Маматбай кудалашып койгон 500 түтүндүү Жоош уруусунун Төрөкул деген бийинин анча мааниси жок Кулсейит аттуу уулуна кызын турмушка чыгарган. Бирок, күйөөсү көңүлүнө толбогон Курманжан мезгилинин катаал мыйзамына каршы туруп бир жылдан кийин Алайдын Үч-Таш жайлоосунан атасынын үйүнө келе берет да, 3 жыл чамасында башы бош олтуруп калат. 1832-жылы Курманжан 21 жашында баргы уруусунун бийи катары жана Кокон бийликтерине кызмат кылып «датка» деген наам алган, эл жерге кадыры, билгилиги маалым Алымбек даткага жолугуп, көп узабай аны менен тагдырын кошкон.
 
Курманжан Датка Маматбай кызынын тарыхый ролу жана коомдогу орду өтө олуттуу. Анын 96 жашка жеткен өмүрүнүн 76 жылы өз эли-журтуна арналган жана ал өмүр жолдогу ишмердикти үч чоң доорго бөлүп кароого болот. (Караңыз: Кененсариев Т. Курманжан датка — тарыхый инсан./Курманжан датка. // Сборник статей.-Ош,1991.-7-16-беттер.)
 
Уландысы бар
Ташманбет Кененсариев
Кыргыз Республикасынын билим берүүсүнө эмгек сиңирген кызматкер, тарых илимдеринин доктору, профессор

 

 

Подробности
Категория: Аналитика
Просмотров: 2365

 Бишкек – “Саясат.kg”. Чалагайым серепчилердин шайлоо бир эле тур менен бүтөт, экинчи тур болбойт деп, кайра-кайра коомчулуктун кулагына куйууга аракеттенгендери менен чыныгы талдоо жүргүзсөк, шайлоо эки тур менен өтөөрү далил болуп калды.

 
Биринчиден, шайлоого катышуучу талапкерлердин көпчүлүгү өз алдынча чыгууда. Алардын эч кимиси башка бирөөгө кошулуп, айрым бир саясатчыларга окшоп, соодалашып, кол көтөрүп берген жок.
 
Экинчиден, талапкерлердин бири да биринчи эле турда жеңип чыга турган шарты жок. Ар биринин эл тарабынан колдоочулары бар, бирок жетишеерлик деңгээлде эмес. Айрым бир талапкердин  мындай мүмкүнчүлүгү бар, бирок бийлик биринчи эле турдан жеңилүүнү каалабайт.
 
Үчүнчүдөн, ар бир талапкер шайлоого өз алдынча катышып, эл алдында өз абройунүн канчалык деңгээлде турарын билүүгө муктаж болуп турушат. Ким кимге биригип, акыркы чечимди кабыл алууну экинчи турга койуп жаткандыгы байкалууда.
 
Андан сырткары, Россия жана башка мамлекеттер шайлоону көңүл койуу менен карап турууда. Албетте, көпчүлүк талапкерлер ар кандай деңгээлде жолугушууларга барып көрүштү. Бирок, алардын расмий бийлик ээлери, кимди колдоорун ачыктай элек. Кыргызстанга өз өкүлдөрүн жөнөтүп, расмий жолугушууларда жакшы сөздөрдү айттырып, өтө кылдаттык менен талапкерлердин кыймыл аракеттерин изилдеп, тандоо жүргүзүп бүтө элек.
 
Убагында Камбарата-1ге 1,7 млрд инвестиция беребиз деп убада берип кетип, кийин бийликтин жасаган иштерин изилдеп чыгып, токтотуп койушкан.
 
Мындан сырткары, өтпөй калган талапкерлер сот аркылуу кайра өтүп, шайлоо комиссиясынын токтомдору туура эмес болуп, шайы кетип турган кези. Мындай шарттарда шайлоо бир эле тур менен бүтөт деген, чындыкка жатпаган божомол. Ошол себептүү шайлоо эки тур менен өтөөрү далил болуп калды.
 
Эң негизгиси, талапкерлердин көпчүлүгү Кыргызстандын бирдиктүү жана бөлүнгүс саясатын колдоп, түндүк жана түштүк деген сөздөрдөн баш тартып, тилектештик жана биримдик жолун тандашты. Эми бул теманы ким көтөрсө, ошол эл бузар болору анык болду.
 

 

 

 

Подробности
Категория: Аналитика
Просмотров: 1567

Өткөн жумада Жал кичи районундагы Таберик Акматбаевдин  «Антарио» ресторанында «Ата Мекен» партиясынын бүт республика боюнча лидерлери (500 адам) чогулуп, Ала-Тоодой эт, Ала-көлдөй чык тартылды. Дасторконду Болот Шер жайыптыр дегенди уккан «атамекенчилердин» дээрлик көпчүлүгү «аа, Бабановдун сыйургалы тура» деп, ачык эле айтып, айрымдары барбай да койгону белгилүү болуп отурат.
 
Анан, ошол үлкөн жыйында сөз алган Өмүрбек Текебаев шайлоодон талапкерлигин алып сала тургандыгын жарыя кылганда, эки айдан бери шадыраңдап, эл аралап жаткан регионалдык лидерлердин шаабайы суу сепкендей эле болду дешет. «Мурунку шайлоодогу катачылыктарды кайталабайлы» дегени, дагы бакиевчилерге алдырбайлы деген туюмду билдирип, кыйыр түрдө Атамбаевдин пайдасы үчүн алып жатканын түшүнүшкөн «атамекенчилерге» аябай эле кыйын болгондой.
 
Айрыкча, Алмазбек Атамбаевдин сырын жакшы билгендиктен, аны өткөзбөйбүз деп, былтыркы каталыктардын баарын оңдоп-түздөп, катуу демилге менен Алмазга каршы иштеп жаткан Чүй облусунун лидерлеринин катуу жини келип, чакырылган 120 чүйлүк лидердин жетимиштейи тамакка карабай баса беришиптир.
 
Ушу кезде «Ата Мекендин» Чүй облустук комитетинин башчысы Туратбек Мадылбеков региондук лидерлердин катуу кысмагына туш болуп, айласы кетип турган кез. Партиялаштарынын «Алмазга Текебаев экөөң сатылсаңар да, биз кошулбайбыз» деген талабынан кийин, Турат мырза да Текебаевге, «Эми, Өмүкө, биз, Чүй облусунун «атамекенчилери» кайсы талапкерди колдоорубузду өзүбүз чечели. Бизди эми кыйнабаңыз» деп бетке айтып, Өмүрбек Текебаевди кумсартыптыр дейт. Чүйлүктөр азыр, «К.Байболов менен М.Иманкуловдун экөөнүн бирин тандайлы, бириндебейли» деп турган кези.
 
Айрыкча, «Алмазга сатылып кетти» деп, Текебаевге карата болгон нааразычылык Түштүктү катуу дүңгүрөтүүдө. Өзгөндүк «атамекенчилер» Адахан Мадумаровдун командасына, Бектур Асанов баштаган команда Кубатбек Байболовго кошулганы маалым болду. «Ата Мекен» партиясынын лидеринин акыркы чечими баардык облустарда нааразычылыктарды жаратып, ар кимиси ар кайсы талапкердин штабын сагаалап, партия жетекчилиги пландагандай, Атамбаев тарапка өткөндөрү дээрлик жокко эсе.
Alaman.kg
 

Подробности
Категория: Аналитика
Просмотров: 1729

Жогорку Кеңеш өргүүгө тараар алдында «Ата Мекен» партиясынын катарынан убактылуу чыктым деп жарыя кылып, кыргыз журтчулугунун оозун ачырган депутат Болот Шерниязов кайрадан үйүрүнө кайтып келгенби (?), же дагы кандай максаты бар экенин ким билсин, айтор, бүгүн «атамекенчилерди» май-көл, сүт-көл кылып, өлө коноктогону жатканы маалым болду.
  
Асмандан түшкөнсүгөн сый-ургалга таңданып, шектенген айрым «атамекенчилер» «ай, Бабанчик с потрохами сатып алып жаткан жокпу, ыя?» деп таңданышып, «барсакпы, барбасакпы» деп олку-солку болгонун эшиттик. Өмүрбек Текебаевдин (Текенин) соратниктеринин минтип шекшинүүлөрү да бекеринен эмес. Бокең партиядан чыгаар алдында, «Шер жердешчиликке берилип, Роза Отунбаева менен Өмүрбек Бабановго шынаарлап, «апче, братишка» деп, жеке кызыкчылыкка бой таштаганы байкалган. Ал турмак, элчиликке жарлыгы чыга элек Дүйшөн Чотоновду көндүрүп ээрчитип алып, Кубатбек Байболовго барып, «давай коллективдүү түрдө партиядан чыгып, «Ата Мекен» партиясын талкалайбыз» деп эки саат үгүттөп көндүрө албай, андан соң Ө.Абдырахмановду көндүрүүгө далбасташып, андан да майнап чыкпаган соң чочуп кеткен Чотонов айнып, кайра «Текеге» шынаарлай качып,  Болот Шер өзү жалгыз партиядан кетип,  "братишкасы менен апчесине берген убадасын аткарды" деген сөз тараганы белгилүү (Байболов менен Абдырахманов партиялаштарына айтып салышкан). Анан эми минтип, Бокең кайрадан жайыл-дасторкон кылганы жатканда, «атамекенчилердин» башына ар кандай ойлор кантип келбей коёт дейсиң.
 
Алмазбек Атамбаевдин («Кабылан») «президент болуп калсам, сени премьер-министр кылам»  деген сөзүнө шыктанган Өмүрбек Бабанов, «акчанын күчүнө салып, сатып алсам да алайын» деп, өкмөт башчы болууга чындап ниеттенип талпынган түрү бар.
 
КСДП менен «Республика» фракциясынын добушуна кошумча кылып, «арнамысчыларды» сойкуландыруу жолу менен чөнтөккө салган да ушу «республикачы» менен «Кабылан» экени талашсыз. Анан эми, «оппозицияда турса тынч иштетпейт, андан көрө эптеп тилин табайын» деп, «атамекенчилерди» да колго алууга өткөнбү (?) деген ой келет.  Бирок, бир ирет «спикер кылам» деп ээрчитип барып, аңга салган Бабановго «Теке» ишенээр бекен? Дагы «оңко» коёт деп чочубайбы? Же Ө.Токтогулович бул сапар чын ниеттен биригүү сунуштап жатканына ынандырып, «Текени» чындап эле спикерликке алып баруу ниетин көздөөдөбү? Маселени андай жол менен чечүү мүмкүндүгү табылса, А.Атамбаевге да ыңгайлуу болуп, «Текенин» колдоочулары «Кабыланды» колдоого алышы толук мүмкүн. Бирок, ошол эле учурда, Алмаз Атамбаев  Бабановдон башка дагы бир далай адамдарга премьерликти сунуштаганы  тууралуу такталбаган маалыматтар да жайылып жатат (А.Келдибеков, М.Султанов, ж.б.).
 
Бирок,  кеп чынында, А.Атамбаев президент болуп калган күндө да, Бабанов турмак, башкасына да премьерликти бере албайт да. Ал болгону башкаруучу коалицияны куруу кезеги менен КСДПнын, анан сатып алган «арнамысчыларынын» добушун гана бере алат эмеспи (мыйзам чегинде дегенибиз да). Аларга «Республиканын» добуштарын кошуп алсам, өкмөт башчы болом» деп жаткан Ө.Бабановдун (албетте, Алмаз президент болуп, сөзүнө турса деген кеп да) алдын-ала «атамекенчилер» менен тил табышуу аракети кандай деген күндө да туура багытталган иш экени талашсыз.
 
Эгерде Ө.Бабановдун мындай жоболору ишке аша турган болсо, анда КСДП, «Республика», «Ата Мекен» фракцияларына, колдо турган «Ар-намыс»  фракциясын  кошуп, башкаруучу коалицияны түзүп, «Ата Журт» оппозицияда калабы? Мындай болушу да толук мүмкүн!  "Азыр президент ким болот? Премьерликти кимден алам?" деп отурбай, «кимиси болсо анысы болсун» деп,  премьер болууга жандалбастап, ЖКдагы фракциялардын тамырын тартып жаткан Ө.Бабановдун аракеттерин туура эмес деп да айта албайсың.
 
Бирок, айлакерлик, шылуундук менен алган премьерлик орунга Ө. Бабанов кандай отурат, эл кандай кабыл алат? Арты чатакка айланбайбы (?) деген жүйөөлүү сурактар да жок эмес. Же Бабанов кийинки келечек үчүн деп, «резюмеме өкмөт башчы деген жазууну түшүрүп, кыска мөөнөттө болсо да, болушунча мойсоп алып, бошотуп берсем болду да, эмнеси болсо да алайын» деген ниеттеби? Белгисиз.
 
Албетте, Бабановдун көксөөсү ишке ашуусу үчүн, «Кабыландын» президенттик шайлоодон жеңип, Текенин тилге келгени өтө ыңгайлуу болуп турат.  А бирок, Атамбаев өтөбү? Азыркы Түндүк-Түштүк болуп кыл чайнашкан кырдаалда Кабылан керек болсо экинчи турга өтпөй калышы да толук мүмкүн болуп тургандай. Түштүктүк кыргыздар катуу жаатташып, «өз улагыбыздан теке салабыз» маанайында Адахан Мадумаров менен Камчыбек Ташиев үчүн катуу туруп, мыйзам бузулуп, административдик ресурс  колдонулса катуу чатак чыгаарын ачык эле эскертип жатышкандай. Түндүк тарапка ишеним артып отурган Алмазбек Атамбаевди азырынча бул тараптан М.Абакировдон («Водолаз») башка эч ким ачык колдоого алганы байкалбайт.
 
Эгерде, А.Атамбаевдин чындап эле жеңишке жетүү ниети болсо, анда ал «Ар-намыстын» кашасын чыгарып, сатып алганына курсант боло бербестен, Түндүктүн тың чыкма уулдары Аликбек Жекшенкулов, Марат Иманкулов, Өмүрбек Суваналиев, Кубатбек Байболов, Арсланбек Малиев, Нариман Тулеев, Шамшыбек Медетбеков, Темирбек Асанбеков, Ө.Эгембердиев, Кубанычбек Исабеков, ж.б.у.с. сыяктуу эр-азаматтарды колго алуусу керек го. Болбосо, иш чындап чатакка айланып, бийликтен кол жууру турган иш.  Анткени, алардын ар биринин артында калдайган коомчулук, ага-тууган, эл-журт турат эмеспи.
 
Турмуштун чындыгы ушу экен. Ушинтип бөлүнүп-жарылып, «ар ким өз көмөчүнө күл тарткан заман». Башкача кылууга чамабыз, чаркыбыз туура келбейт экен! Кокту-кокту болуп жакалашып жатабыз. Качан эсибизге келээр экенбиз? Айтор, жакалашып жүрүп, жок болуп кетпесек экен десең!
Сабыр МУКАНБЕТОВ
Булак: «Учур гезити»
 
 

Подробности
Категория: Аналитика
Просмотров: 2779

Тагдырдын тамашасыбы, айтор, премьер-министр Алмазбек Атамбаев Москванын колдоосуна ээ болуш үчүн таазим кылып бүгүлүүдөн чарчабай жатканда, анын партиялаштары республикабыз аркылуу Орусия тарапка баңгизатынын агылышын токтото албай жатат (же токтотууну анча каалабаган өңдүүбү?).
 
Популярдуу кыргыз “Дизель” форумунун модераторлору борбор азиялык ушул кичинекей өлкөдөгү күч структуралары “крышовать эткен” наркотрафик менен казинолордун өз ара байланышы жөнүндөгү теманы басым көрсөтүүлөрдөн улам жабууга мажбур болду. Талкууда бул мекеменин жетекчилери премьер-министр Алмазбек Атамбаев жана анын партиясы СДПК тарабынан дайындалгандыгы тууралуу кеп жүрдү. “Дизелдеги” теманы жабуу боюнча жаңылык Twitter социалдык түйүнүнүн колдоочулары арасында чагылгандай тез тарап, KG-зонасында эки персона – Бозулан жана Инаят Мамазаировдордун фотосүрөттөрүн издөө жөнүндөгү кулактандыруу пайда болду. Алар Кыргызстандагы казинолор түйүнүнүн кожоюндары болуп саналышат. Медиа-мейкиндикте дал ушул адамдарды наркотрафик менен байланыштырышат.
 
Компаниялардын маалымат базасы топтолгон япониялык сайттардын биринде «M-Set Group» кыргыз финансылык холдинги катталган. Анын башкы директору - Инаят Мамазаирова. Ал Кыргызстандагы бир нече казинолордун кожойкеси жана өзүнүнүн агасы, “миллиончик” деген каймана ысым менен белгилүү Улан Мамазаировдун оюн империясынын бурамасы. “M-Set Group” холдингинин топ-менеджменти - «Таш-Рабат», «Монте-Карло», «Моб-Улан» ж.б. бирдиктүү казинолор тармактарынын аракеттеги директорлору жана менеджерлери. Дипломдошкон крупье жана дилерлердин артында ал тармакта эч бир иштөө тажрыйбасы болбой туруп, финансылык-инвестициялык компанияны ачуусу финансынын тарыхындагы биринчи жолку окуя. Кыргызстан үчүн сандырактык демейдеги эле реалдуу көрүнүшкө айланып калды. Өлкөнүн өкмөтү мындай инновацияларга көз жумуп койгондугун эске алсак, анда сандырактык өзүнөн эки эсе ашып түшөт. Ошол эле убакта оюн бизнесинин өкүлдөрү өлчөмсүз салыктар аларды тап жылдырбай жаткандыгына нааразы. Ошентсе да, бул эки сапка 12 жана 103 миллион долларлары цифра менен жазылган фирманы чет өлкөдө каттоого, ошондой эле “M-Set Group” фирмасына тийешелүү кеңсени курууга жолтоо болгон эмес. Жогорудагы сандар кебетеси уставдык капиталыдыр?
 
Республиканын түштүгүнөн чыккан ишкер Улан Эркинович Мамазаировду көбүнчөсү “Бозулан” деп аташат. Ал тууралуу дээрлик эч кандай маалымат жок. Бирок, Кыргызстандагы казинолордун жарымысы ага таандык экендигин айтышат. Айтмакчы, өлкөдө ашып кетсе жыйырмадан ашыгыраак казино бар. Мамазаировдун ойнотуучу жайларынын байланышын эсептөө кыйын деле эмес: Мамфинкөзөмөлдүн расмий сайтындагы маалыматка караганда, айрым оюн жайлары: «Дружба», «Мэри Клуб», «Таш-Рабат», «Монте Карло», «Алтын Казына» - анын эжеси Инаят Мамзаировага расмий катталган. Мамазаировдордун үй-бүлөсүнө расмий эмес түрдө Баткен, Жалал-Абад жана Ош облустарындагы казинолор тийешеси бар болушу ыктымал. Айрым маалыматтар боюнча региондордогу Мамазаированын башка адамдарга жазылган обьектилеринин арасында «Гранд», «Тянь-Шань», «Шангрила-Урмон» казинолору бар. Оюн жайларынын кызматкерлери маал-маалы менен карта колодасындагыдай бир обьектиден экинчисине жумушка өтүп турат. Атургай квалификацияны жогорулатуу, анын ичинде коопсуздук кызматынын кызматкерлеринин курстары чогуу өткөрүлөт.
Ал гана эмес, экс-президент Жаныш Бакиевди көп көрүшкөн Jannat мейманканасы Мамазаированын бизнесине кире тургандыгын оюн жайларынын жумушчулары жашырбайт. Жаныш Бакиев наркотрафикти көзөмөлдөй тургандыгын жана аны наркодилерлер Тажикстандын Тоолуу-Бадахшан облусуна жашырып жүрүшкөндүгүн жалкоо киши гана айтпай калбаса, баары айтып бүткөн.
 
Оюн бизнесиндеги булактар Жукеев-Пудовкин жана Аалы Токомбаев атындагы көчөлөрдүн кесилишиндеги М-Set Groupтун кеңсесин банк деп аташат. Антсе да, банк секторундагы маалыматчылар Мамазаировдордун холдинги кандайдыр бир банкты сатып алууга же лицензия берүүгө расмий түрдө эч кандай документ тапшырбагандыгын айтышат. Анткени менен бул тууралуу расмий эмес, азырынча эч кандай жыйынтык чыгарыла элек сүйлөшүүлөр жүргүзүлгөн болушу мүмкүн. “Мамлекеттик органдардын маалыматы боюнча эгерде эптеп-септеп иш кылып келаткан болсо, анда ал бизнесмендин ушунча көп бизнес-обьектилери кайдан?” - деген суроо туулбай койбойт.   
  
Кыргызстандын жаңы Салык кодексинин (2009-жылдын 1-январынан тарта) аракетке кириши менен милдеттүү патенттин ар бир айдагы баасы бир үстөл үчүн 300 миң сомго чейин беш эсеге көтөрүлгөн. Казино эмдигиче салыктык милдетти төмөндөтүүгө жетишүүгө аракет кылып келатат. Мамазаированын казино тармактарынын менеджерлери жетектеген оюн бизнесинин ассоциациясы салыктар өтө эле ашыкча экендигине кейип-кепчишет. Ошентсе да, мамлекеттик органдардын эч кимиси казинонун жүгүртүлүшү канча экендигин айталбайт, себеби, алар болгону милдеттүү патентти гана төлөөчүлөр болуп саналышат. Мындай салык төлөмүнүн мазмуну мындай, аныкталган өлчөмдөгү сумманы төлөшөт да, мамлекеттик органдар анын ишине тумшугун да салбайт. Чыныгы жүгүртүмдөрдү жашырууну каалаган ишкерликтин субьектилеринин көпчүлүгү үчүн өтө ыңгайлуу. Ошентсе да, легалдуулук көз карашынан алып караганда өкмөт адеп тобокелдикке байланган дал ушул оюн ишмердүүлүгүн салык төлөмүнүн ушундай түрүнө чегерип койгондугу шек жаратат. Эгерде Жаныш Бакиев наркотрафикти көзөмөлдөгөндүгүн эске алсак, анда, ал афган героинин транспортировка кылуу боюнча чынжырчанын бөлүгү деп аташкан казино үчүн өтө ыңгайлуу шарттарды түзгөн. 2010-жылдын 7-апрелиндеги мамлекеттик төңкөрүштөн кийин келген жаңы бийлик маңызында, бакиевтик саясатты улантышкан. Жыйынтыгында мамлекеттик органдар бул жайларда деги эле эмне болуп жаткандыгынан кабарсыз. Салыкчылар казино ар бир оюн үстөлү үчүн 300 миңден төлөнө тургандыгына ынануу үчүн эле пландагы текшерүүлөрдү жүргүзүшөт. Жергиликтүү финполдун кызматкерлери бир да жолу казиного байланыштуу кылмыш иши козголбогондугун ырасташат. Кандай бир жеринде айыбы жок бизнес!
 
Албетте, казино баңгизатын транспортировкалоого жана деги эле криминалга түздөн-түз тийешелүү деп ынандырганга болбойт. Мүмкүн, бул жөн гана элес же голливуд кинотасмаларынын таасиринен улам тек гана дал келүү чыгаар. Бирок, казинолор түйүнү түштүктөн түндүккө Орусияны көздөй кеткен Афган наркотрафигинин жолун кайталоо менен жайгаштырылган. Түздөн-түз наркотрафик менен байланышкан маалыматтарды салыштыра келгенде дал ушундай жол боюнча Кыргызстан аркылуу Казакстанга жана Россияга атайын жашыруун сырчалар менен жабдылган: баңгизат салынган пакеттер орундуктун артына, запастык дөңгөлөккө же бензобактын түбүнө ж.б. жерлерине катылып, автоунаалар менен алынып өтүлөт. Дал ушул үчүн мурдагы президенттин иниси Жаныш Бакиев кумарга өтө берилбеген адам болсо да, Мамазаировдордун казиносуна тез-тез мейманчылаган сыяктуу. Казинонун обьектилери афган анашасын топтоо жана транспортировкалоо точкаларына айланып, бул учурда курьерлерди күзөт сырттагы көздөрдөн калкалап турушу мүмкүн. ВИП-кардарлар үчүн оюн жайы жана бөлмөлөр, сейфтер сырттан киргендер байкай албагыдай курулган. Ал эми ВИП-кардарлардын кейпине ким болбосун жамынып алышы, ал эми приват бөлмөлөрдө жана сейфтерде эмнени болсо да жашыруулары мүмкүн.
 
Айрым эксперттер жана жалпыга маалымдоо каражаттары наркобизнести бөлүштүрүү жана наркотрафик үчүн күрөш былтыркы жылдагы июнь коогалаңындагы себептердин бири болушу мүмкүн деген божомолдорду айтып чыккан. Талашты жараткан версия, бирок, мүмкүн эмес дегенге да болбойт. Ал эми бул гипотезага сын айтуучулар өтө кирешелүү бизнес Оштогу жаатташууда баары бир детонатор болбогондугун жарыя кылышты.
Наркобизнеске жана июнь трагедиясына байланыштуу версиялардын ичинде, окуялар өзбек криминалдарынын лидерлеринин таасирин басаңдатып, алардын өкүлдөрүн наркотрафиктин катарынан сүрүп чыгаруу үчүн пландаштырылгандыгы тууралуу да бар. Ошентсе да, бул версияны анализдеген эксперттер баңгизатын транспортировкалоо жана сатуудан түшкөн акча кагылыштын эки тарабынан тең курал-жаракты жана зарыл нерселерди сатып алуу үчүн жигердүү колдонулган деп эсептешет.
 
ММК, бейөкмөт уюмдар афган наркотрафигинин зор таасири жөнүндө ачык айтып, орус саясатчылары жана күч түзүмдөрү бул транзиттик өлкөлөрдөгү баңгиге көз карандылардын санын көбөйтүп, Россиянын коопсуздугуна коркунуч келтире тургандыгын жарыя кылышууда. Укук коргоо органдары баңгизаттарын өздөрү “крышовать” этишээри жөнүндө да сөз байма-бай айтылып жүрөт.
 
Айтмакчы, кыргыз парламентинин ишинин алгачкы күнү Кыргызстандагы оюн жайларын жабуу демилгеси боюнча чуу чыгып, митинг менен коштолду. Парламенттин имаратына келген адамдар бийлик кумар оюндарына азгырылгандардын санынын өсүп бараткандыгына каршы чара көрбөгөндүгүнө нааразыланышты. Каршылык акциясы “Казинонун кесепетинен үй-бүлөлөр бузулуп жатат” деген күүдө өттү. Депутаттардын тобу, мунун ичинде ата-журтчу Камчыбек Ташиевдин ишенимдүү адамы Улан Чолпонбаев Кыргызстандагы оюн бизнесин катаалдаштырган мыйзам долбоорун демилгелешти.    
 
Бир эле убакта Twitter соцтармагында казино адамдардын жакырлануусунун себеби гана эмес, криминалдык чөйрөнүн өклдөрүн тарта тургандыгы жөнүндө талкуулар жүрдү. Биздин өлкөдө криминал сөзсүз түрдө уюшкан кылмыштуулуктун негизги көрүнүшү катары баңгизаты менен айкалышат. Депутаттык демилге кумарпоздордун үй-бүлөлөрү жөнүндө гана кам көрбөстөн, андан да тереңирээк кириши толук мүмкүн. Депутаттар салык органдарына жана финансы полициясына оюн бизнесинин обьектилери жөнүндө айрым маалыматтарды сураган өтүнүч каттарды капыстан жөнөтпөгөн чыгаар.
 
Героин Кыргызстанда “кызыл” экендиги жөнүндө дамамат айтылат. Майнабычы? Өкмөттөн эч кандай тиешелүү реакция жүрбөйт. Баңгизатын транспортировкалоого чек арада жайгашкан мамлекеттик структуралар да малынгандыгы айкын. Чек ара кызматынын кызматкерлери, УКМК, бажы кызматы, ИИМ бир да грамм наркозаттын чек ара аркылуу өткөрбөөгө милдеттүү. Бирок, Кыргызстан мурдагыдай эле “ак ажалдын” ташылып өтүлүшү боюнча транзиттик борбор бойдон калууда.  
 
Облустук жана райондук бийликтердин өкүлдөрү наркотрафикке байланышкан көп жагдайларды билбей коюшу мүмкүн эмес. Антпесе, биздин өлкөдөгү кырдаал мынчалык кейиштүү болбойт эле да, биз аркылуу 20 тоннага чейинки афган анашасы алынып өтүлбөйт эле. Бул тууралуу көп айтылганы менен, баңгини контрабандалоо боюнча каналдарды тосуу жөнүндө кандай чара көрүлүп жатат?
 
Эгерде бийликке коюлган дооматтарды дыкаттык менен карап көрсөк, кызыктуу картина көз алдыга тартылат. Жер-жерлердеги жетекчилердин көп бөлүгү СДПК өкүлдөрү же социал-демократтардын агайын-туугандары. Эмитен эле “Кызылдар” “караларды” наркотрафиктен кысып бараткандыгын, ал эми “кызыл” ОПГ күндөн күнгө кубаттуу болуп бараткандыгын ачык айтып жатышат. СДПК койгон адамдар Мамлекеттик бажы кызматын, УКМКны, ИИМди жана башка структураларды башкарышат. Алардын структураларында төмөнкү жана ортоңку звенодогулар чын эле эмне менен шугулданып жатышкандыгын жетекчилери билишпейби? А мүмкүн командалар жогорудан түшүп жаткандыр? Кандай болгон күндө да жоопкерчиликти өкмөт башчысы алууга тийиш. Тагдырдын кандай тамашасы: премьер-министр Алмазбек Атамбаев Москванын колдоосуна ээ болуш үчүн таазим кылып бүгүлүүдөн чарчабай жатканда, анын партиялаштары биздин республика аркылуу Орусия тарапка баңгизатынын агылышын токтото албай жатат (же токтотууну анча каалабагандайбы?).
 
Соңунда, кошумчалай кетсек, афган наркотрафигинин башкы “маркетологу” жана “логисти” катары өзүнүн таасиринин чөйрөсүн кеңейтүүгө далалат кылып жаткан террористтик топ деп атоого болот. Кыргызстанда ислам радикалдары жана талибдер өз полигондорун курууну каалап жатышкандыгы тууралуу көп курдай айтылып келет. РФ чек арасында мындай бирге кайнаган казандын албетте, кереги жок.  
 
Алишер Токтогулов
http://stringer.ru/
 

Подробности
Категория: Аналитика
Просмотров: 10806

 

Бишкек, “Саясат.kg”. «Жаңы Багыт» партиясынын лидери Рамазан Дырылдаев “Баракелде” маалымат агенттигине өлкөдөгү шайлоо алдындагы кырдаал тууралуу макала жазган. Ошол макаланы окурмандарга эч өзгөртүүсүз сунуштайбыз:

 
Мен 1-сентябрда «Фергана ру» эл аралык агенттигине чыккан «Вопрос вопросов: Кто сядет на киргизский наркотрафик?» аттуу макалага кыргыз бийлигинин унчукпай койгонуна таң калдым.

Подробности
Категория: Аналитика
Просмотров: 3323

 

Жаңы баш мыйзамдын айынан, мурда түндүк-түштүккө жана уруу-урууга, клан-жыланга бөлүнүп келген Кыргызстан эми саясий партияларга жиктелип, айласы кеткен калк өлкөдөгү бир ууч саясий амбициясы ашып-ташкан саясатчы сөрөйлөрдүн кызыкчылыгынын курмандыгына айланды. Саясий партиялар бийликти, байлыкты, кызматтарды, кала берсе көчөдөгү күркөлөрдү да өз ара бөлүштүрүп, өз ара чатакташып жатып калышты. А Кыргызстанды, анын тагдырын ойлогон өкмөт, мамлекет башчы да саясий жаңжалдардан башы чыкпай жатат. Өздөрү айткандай, диктатураны жеңгенден кийин, демек, элге жакшылыктуу заман, жакшылыктуу жашоо келиши керек эле да. Андан ныпым кабар жок. Элди караманча алдап кетишти.
 
Эми мактанган партияларынын абалы да жакшылыктуу болбой жатат. Бу илгери партия бир пикирдештердин союзу катары эсептелип келген болсо, азыр бир кызыкчылыктагылардын союзуна айланды. Эптеп парламенттик шайлоодон жеңип чыгуу максаты менен чогула калган «Ар-намыс» партиясынан «чыккынчылар» чыгып, аз жерден КСДПга өтүп кете жаздашты. Темир генералды дат басып, армиясы качып кете жаздаганын аргасы түгөнгөн эл күлүп гана кабыл алды. Калган партиялар да жарыткан жок, президенттик такты талашка түшөр замат, чет-четинен үбөлөнүп, урай баштады.
 
Кечээ эле КСДПнын курултайын телевизордон көрсөтүп калышты. Көргөн көзгө ишенсек, отурган делегаттардын саны 200дөй гана бар. Ага караганда «Бүтүн Кыргызстан» жана «Ата-Журт» партияларынын курултайлары кыйла шаңдуу жана жандуу өтүп, аларга кеминде миңден ашуун делегаттар барыптыр. Кала берсе, алыскы-жакынкы өлкөлөрдөн да коноктор келишиптир. Эгер бул жагынан баа берсек, партиялар дарамети бийликтин пайдасына ообой турганын көрсөтөт.
 
КСДПнын курултайы өкмөт башчы Алмазбек Атамбаевдин президенттик тактыга талапкерлигин көтөрүп чыкты. Түштүккө келсе тейит, Чүйгө барса солто, Көлдө бугу боло калган, чет өлкөгө барса кыргыз эмесминден кайра тартпаган А.Атамбаев президентикке талапкерлигин коюунун ордуна адегенде апрелдеги кан төгүүгө, июнь айындагы түштүктүн трагедиясына жооп берип коюушу абзел болчу. Ала-Тоо аянтын, түштүктү канга боёгондордун чыныгы жүзү, ким экени анык-так элге көрүнө турган күндөр да аз калды.
 
Түштүктө кандын жыты, мыкаачылык менен өлтүрүлгөндөрдүн азасы менен ызасы кете электе, кошуна мамлекетке качып өткөндөр толугу менен кайра кайтып келе электе, ымыркай баласынын киши колдуу болуп өлгөнүнөн улам энелер шок абалдан кайра өзүнө келе электе, ушунчалык кайгыдан жана бийликтердин, саясатчылардын ыпластыгынан эл деңдароо болуп турганда колго тийген арам бийликти арыдан-бери адалдап, бекемдеп алууну гана ойлогондор эл алдында, мыйзам алдында жооп бериши абзел. Ансыз өлкөдө адилеттик болбойт, адилеттик болбогон жерде тынчтык да болбойт.
 
Элдин кулагына канчалык лапша илсе боло береби? Элди канчалык тебелеп, үстүнөн күлсө боло береби? Бул Атамбаев эртең кайсы бети менен элдин алдына келет? Кайсы бети менен алар менен баарлашат? Буга кантип дити барат? Ооба, азыркы кезде Кыргызстанды канга боёгондордун бир гана үмүтү же максаты бар – Атамбаевдин президент болушу. Ошентип жоопкерчиликтен кутулуу керек. Ошентип, эч болбосо убактынча элдин жазасынан, мыйзамдын жазасынан кутулуп туруу керек.
 
Убактылуу өкмөт мүчөлөрү бүгүнкү күндө жакшы уктай албай, жасаган иштерине бушайман болуп, түштөрүнөн чоочуп ойгонуп жаткан кези. Бир даары эртең эмне болор экен деп, көзү ачыктарга каттаса, калгандары мурдагы бийликтегилер менен ымала түзүп, азыркы бийликке оппозиция катары чыга келишүүдө. Кечээ эле табакташ болуп жүргөн шериктерин азыркы кезде катуу айыптап, журналисттер алдында какшагандар – абалдын жакшы эместигин түшүнүп, башка жээкке өтө качкысы келгендер. Жаналакетке түшүп, эртеңкисин кеч ойлонуп калышты.
 
Өткөн жылдары күрүлдөп иштеп турган ишканалар иштебей калды. Мамлекеттик бюджеттин таңкыстыгы алты катар асманга чыкты. Базарга кирип, азык-түлүктүн баасын сурасаң, башыңдагы топу жерге түшөт. Жумушсуздук көбөйдү, элдин аргасы түгөндү. Мугалим менен врачтын эмгек акысын көбөйтүмүш этип, популисттик камдарга барган менен алардын азыркы алган акысына базарга кирип болбой калды. Кечээки аз айлык менен бирдеме алса болот эле, азыркысы менен дегеле болбойт. Эми пенсияны көтөрөбүз деп, дагы да популисттик жолго түштү. Президентке талапкер катары административдик ресурстарды колдонуп, элге жакшы көрүнүү айласын издеп жатат. Өкмөттүк массалык маалымат каражаттары анын ажатканага барганынан бери көрсөтүп, ага иштеп жатышат. Ушундай адилетсиздик менен биз кайда барабыз?
 
Өндүрүштү ойлогон, мамлекеттин эртеңин ойлгон эр-азамат жок. Роза Отунбаева кайсы жерде той-маареке, презентация болсо, ошол жерде жүрөт. Өкмөт мүчөлөрү эмнени кандай кыларын билбей, иштеп жаткан киши болуп ары-бери чапкылашат. Тажикстанга контрабандалык күйүүчү майлар тынымсыз агып жатат. Аны караган бийлик жок, калыбы бийликтин өзү ушул иш менен шугулданып жатат дегени чын го?!
 
Жалпы түштүктө быйылкы жылы тоют маселеси жакшы болбоду. Элдин колундагы мал эртең эмне болот, бул жагы да табышмак. Ушундай экен, демек, мал арзандайт. Арга түгөнгөндө малды сата коём деген баякы эле элдин шору. Жай айында жашылчанын баасы асманды тепкенде, кышында эл кантип базарга барат? Бул жагы да табышмак. Муну ойлогон өкмөт барбы? Жок, себеби ал президенттик шайлоо менен убара.
Азыркылар бюджетти чет элдик донорлордун кайыр-садагасы менен каржылайбыз деген ниеттери бар. Бейпилдикти билбеген, өз ара жаатташкан, мамлекеттик уурулук күч алган, коомду бийлик эмес, коррупция башкарып калган, мыйзамдуулуктун жыты да билинбеген, адам укуктары бузулуп, тебеленип жаткан, элдин негизги массасы жүдөп, аргасы түгөнгөн, өкмөттүн бир дагы экономикалык же башка программасы болбогон, аш менен тойдон башы чыкпаган, башкалар эмес, өздөрү өздөрүн мактаган, тартипти эмес, анархияны орнотуп алган коомдорго, өлкөлөргө кайсы өзүн сыйлаган мамлекеттер этегин кесип, жардам көрсөтүшмөк эле?
 
Кечээ эле А. Атамбаев Кыргызстанды мамлекет катары жок кылууга кызыкдар тараптар барлыгын балп эткизди. Кыргызстанды жок кылып коюудан кайсы мамлекет эмнени утат? Эгер Кыргызстан деген мамлекет жок болуп кетсе, ага биринчи кезекте ошол мамлекеттин ээлери – кыргыздар гана күнөөлүү болушат. Ынтымак жашай алышпаса, эси-көөнү бир гана бийлик менен байлыкта турса, уят, ариет, намыс, адилеттик деген нерсени сезбесе, ал улут, калк кантип мамлекетин сактап кала алат? Эки ажосун кууп чыккан кайсы эл жамаатын чыңдай алат? Биринин сөзүн экинчиси укпаса, кантип бир бүтүн коом болот? Өкмөт башчысы эл аралык кайырчы атанып, ишин жөндөй албаса, кайсы коом жыргамак эле?
 
Таласта ташбараңга кабылган Атамбаев Көлдө да таяк жеп кала жаздады. Аны кай жерде жана ким сүйүп жатыптыр деги? Бакиев учурунда нааразы болгон сүрмө топту аёосуз кууп таркаткан, «козёл» деп маскаралаган Атамбаев, эми ошол «козёлдор» менен табакташ болуп, жалпы кыргызстандыктарды алдап кеткиси келет. Бир көрсөң бул жакта, бир көрсөң тигил жакта. Кыргызстандыктарды бөлүп-бөлүп, бири-бири менен чатакташтырып, анан беймарал бийлей бергиси бар. Андан көрөкчө, аңырайып ачылып калган бюджеттин жыртыгын көктөбөйбү? Депутаттар алдында бюджетти катырам маанисинде катуу убадаларын бербеди беле? Жарым жылда бүтүрөм деген эмес беле? Азыр сурай турган кез келди.
 
Акаев менен Бакиевди “жеп койду, шылып койду” деп жар салып, бүткүл дүйнөгө жаманатты кылышты. А өздөрү алардан жарым эле жылда ашып түшүштү го? Булардын жасаган иштерин карай турган болсо, Нюрнберг процесси дал Кыргызстанда өтөт. Ала-Тоо аянтындагы 89 баланын жана июнь коогалаңындагы 486 кишинин (бул расмий гана эсеп) өлүмү жөн гана унутуп коё турган нерсе эмес. Анын чыныгы айыпкерлерин алып чыгып, жазалаш керек. Ансыз пайдубалы бекем Кыргызстанды түзүү кыйын.
 
Тээ өткөн кылымдын 1941-жылында, декабрь айында Москвага жакын жердеги Волокалам шоссесинин жанында панфиловчу политрук В. Клочков: «Россия кенен, бирок артка чегинүүгө болбойт. Артыбызда – Москва» - деген эле. Анын сыңарындай, Атамбаевге да артка кайтууга болбой калды. Же президенттик такты, же баары бүттү. Ага азыр бешинчи бурч керек.
 
Ушундан көрө тизе бүгүп, эл алдында таазим кылып, жасаган иштер үчүн кечирим сурашса, кылган күнөөлөрүн моюнга алышса, кандуу төңкөрүш уюштургандарга, Кыргызстанды азыркы оор жагдайга кириптер кылгандарга кыйла жеңилдик болор эле го?!
 
Мына өлкөнү бийлеп көрүштү, колдорунан келбеди, көрсө чамалары чак экен. Эми мындан кийин аларга Кыргызстанды дагы ишенүү керекпи? Ушуну өздөрү эле түшүнүп алышпайбы?
 
Азыр Кыргызстан оор учурда турат. Аны бир бүтүн кылып сактап кала алабызбы, же быт-чытын чыгарабызбы? Бул маселенин чечилиши даанышман кыргыз калкынын жана Аллахтын гана колунда калды. Ылайым элдин акыркы үмүтүн Кудай жалгасын!
 
Нуру тегин Ажы, Бишкек шаары
Булак: “Майдан.kg” гезити, №31, 7-сентябрь

 

Подробности
Категория: Аналитика
Просмотров: 5411

Эки жолку революциядан кийин элдир-селдир эсине келе албай жаткан кыргыз  бийлигинин өйдө-ылдый жүрүм-турумун түшүнүп болбойт. Кечээ жакында алар элдин кыжырын келтирген жарлыкка кол коюп, татыксыз адамдарды  «Кыргыз эл баатыры» деп таңуулаганы кандай? Эгемендүүлүк майрамына карата сыйлангандардын ичинен Топчубек Тургуналиев менен Абдыганы Эркебаев экөөнөн башкаларыныкын эл туура деп кабыл албай, коом ичинде ар кандай сөздөр чыгып, бийликтин кадыр-баркына катуу доо кетүүдө.

 
Айрыкча, жаштар министри Алиясбек Алымкулов менен Бексултан Жакиевге Кыргыз эл баатыры наамынын берилиши кыргыз журтчулугун шылдыңдоого эле барабар болуп калгандай. Алиясбек Алымкуловдун мурун-кийин адилеттүүлүк, калыстык, чындык үчүн үн катып, эл алдына чыгып, жарандык жеке позициясын билдиргенин укпаптырбыз. Анан апрель төңкөрүшүндө 30—40 миң балага окшоп бир күндүк акцияга чыгып (бир күндүк акцияга чыккандардын салымын, баатырдыгын таналы деген жерибиз жок, алар да баатыр деңизчи, бирок татыктуу эмгеги бааланбай калган баатырлар толуп жатпайбы), башына ок тийип, тирүү калганын билебиз. Анан адилеттүүлүк үчүн айлап-жылдап салгылашып келген, ондогон курман болгон эр азаматтар 7-апрель каарманы деген калай медаль алып жатканда, Алиясбекке «Ак шумкар» тагуу менен Роза Отунбаева катуу жаңылыштык кетирип, шейит кеткен баатырлардын арбагын келекелеп жаткан жокпу?
 
 Керек болсо, А.Алымкуловдун тирүү калганы, министр болуп, мамлекеттик акырга жолу ачылганы эле, ал үчүн чоң сыйлык эле го. Эгер жаштарга ошончолук эле кумир боло турган «баатыр» керек болуп жатса, эгемендиктин алгачкы жылдарынан бери адилеттүүлүк, чындык үчүн талбай, ар дайым алдыңкы сапта келе жаткан, «Ашар» менен ДДКны уюштуруп, бир эмес үч жолу чындык үчүн көтөрүлүшкө чыккандардан тандап берсе, кыргыз жаштары кадырлап-сыйлап, ага теңелүүгө умтулган баатырлуу болбойт белек деген кеп. Ал эми Алиясбек мырза ошондой үлгү болуп бере алабы? Деги эле ал өзүн баатырмын деп эсептейби? Алымкуловдун төшүнө тагылган «Ак шумкар» төш белгиси, анын жеке бактысын гана ачканы болбосо, башка эмне айтасың? Несин айталы, «Ак шумкарды» «ак чымчык» даражасына түшүрүштү го...
 
Ал эми кечээ эле Бакиевдердин адилетсиз үйбүлөлүк, криминалдык бийлигине каршы бир калыс сөзүн айтпаган, кабыргасы кайышып турган кыргыз эли үчүн мыңк этип үн чыгарганга жарабай,  ыраматылык Садыркуловдун эшигин сагаалап, эптеп «көчүгүнө жабышып» оокат кылып келаткан жердеши Кубанычбек Исабековду «Акжолдун тизмесинен 48-орундан биринчи ондукка киргизип кой» деп жалдырапжүргөн Бексултан Жакиевге кандай негизде баатырлык берилгени түшүнүксүз болуп, уккандардын баары нааразы болууда. Ал Бексултан агайыбыз эч кандай баатыр болуп кеткени байкалбайт. Адатынча эле, бийлик алмашаары менен, Кубанычбек Исабековду унутуп, Эмилбек Каптагаевди туу тутуп, этегин кармап оокат кылууга өткөн. Каптагаев Бугу уруусун «катын» дедиртип китеп жаздырып жатса да  (Б.Жакиев бугу уруусунан), кара жанын ойлоп, бир ооз калыс кеп айта албады. Же эмне,  эптеп  бийликке жагынып бирдеңкеге илинейин дегени беле? Балким, бул сыйлык, Каптагаевдин эптеп көл элинен кечирим алуу үчүн жасаган ооз басырыгы чыгаар.
 
Деги эле бийлик башындагылар сыйлык таратаарда «кол ийрисине тартат» кылаары көнүмүшкө айланып калды. Мындай жагдай сыйлыктын да кадырын кетирүүдө. Айрыкча президенттин аппарат жетекчиси мындайга маш. Алаңгазар эжекенин башын айландырып, өң-тааныштырын тыгып жиберээри айтылууда. Өткөндө, 7-апрель баатырлары деп калың журтка калай орден таратканда да, 7-апрелде айылда эчки кайтарып жүргөн жээндеринен өйдө тизмеге кошуп, сыйлык таратканы айыл ичинде бир топ ызы-чуулуу кепке айланган. Эми ажылыкка бараткандарды тоноду (!) деп жаманаттыга калган адамдан эмнени күтсө болот? Баарынан да ошондой адамды ушуга чейин жанына кармап келе жаткан Р.Отунбаеваны айтсаңчы... Жаманатты кылып жатканын сезбейби? Анда, Чубак ажы Жалиловдун, «ажылыкты Каптагаев эмес, Отунбаева тартып алган» деген сөзү чын го? Болбосо, булардын ажырашкыс болуп калуусунун себеби эмнеде ыя?
 
 
Албан Улан
 
Булак: «Учур гезити»
 
Подробности
Категория: Аналитика
Просмотров: 1712

Азыркы бийлик мурдагы Акаев менен Бакиев бийлигин бир беткей жамандоо менен өздөрүнүн арам ниеттерин жана максаттарын ырааттуу ишке ашырып жатканын Кыргызстандын эли аңдап түшүнбөй жатат. Бүгүн бийликте отургандар менен мурдагы эки президентти салыштырганда мурдагылардын жакшы жактары даана эле байкалып калат. Биз алардын кадырына жеткен эмес экенбиз. 
 
Азыркылар элден да, эл аралык коомчулуктан да тартынып коюшпай, ушунчалык балит жана ыплас иштер менен алек болушууда. Адегенде жаштарды кандуу төңкөрүшкө түртө салышты да, өздөрү четте турушту. Натыйжада, апрель окуяларында бей-бечаралардын балдары набыт болуп, Убактылуу өкмөттө тургандардын биринин да баласы же жакын тууганы жаракат да алышкан эмес.
 
Бакиевди жаманатты кылуу менен элдин канын кызытып, ок менен отко салып беришти. Өздөрү жаш балдардын сөөгүн аттап келишип, майлуу орундарга отуруп калышты. Анан набыт болгон балдардын жакындарына миллиондоп акча карматышып, үстүнө үй тургузушуп, ошону менен алардын карызынан кутулдук дешти көрүнөт. Мындай ыпластык мурда болуп көргөн беле?
 
Темир жол акысы - Мекенби?
 
Кийинки кездерде массалык маалымат каражаттарында Кытай-Кыргызстан-Өзбекстан темир жолу тууралуу маалыматтар байма-бай берилди. Анын күңгөй-тескейи териштилип, кала берсе өкмөт башчы кендерди тейлеген министрге сөгүш бергенге үлгүрдү. Көрсө, темир жол курууга кытайлыктар каражат сарптап, анын акысына биз тоо-кендерибизди аларга берерибиз тууралуу өлкөгө чуулдап чыккан кеп калп экен да, аны министрлик эле жайылта салган имиш. Өкмөт таптаза бойдон калды. Адегенде элге айтаарын айтып, чуу чыккан соң дароо айткан сөздү кайра кайтарып алуу азыркыларга адаттагы эле нерсе болуп калган. Кыргызстанда үлкөн калп машинасы, элди алдоо машинасы иштеп жатат.
 
Бул темир жол державалардын геостратегиялык ири максаттарына туура келерлиги айдан ачык. Биз дайыма үлкөн мамлекеттердин кызыкчылыктарына гана кызмат кылып, өз элибизди жана жерибизди кемсинтип, шылдыңдап, тебелеп келе жатабыз. Бирок, тарыхка карасак, чыныгы патриоттор, журтсүйөрлөр башкача жашап, иштешкен экен.
 
Алсак, алар чет элдик баскынчылардан элин, жерин коргоо үчүн стратегиялык жолдорду, чептерди, каналдарды, тоскоолдук келтирүүчү жабдууларды курушкан. Мисалы, Осмон империясынын улуу султаны Мехмед Фатих экинчи Византия империясынын баш калаасы Константинополду басып алардан мурун Босфордун Европага караган жагына Рухмелихисар чебин курган.
 
Адольф Гитлер европалык кошуна мамлекеттерди басып алардан мурда 1933-жылы бийликке келип, биринчи кезекте Германияда кенен, тез ылдамдыкта жүрүүгө мүмкүндүк берүүчү стратегиялык жолдорду курган (биздин «гитлерлер» эмне кылып жатышат?). Ал эми кытайлыктар өздөрүнүн Мекен чегин жат душмандардан коргоо үчүн көп кылымдар бою азыр дүйнөдөгү жети укмуштун бири эсептелген 7500 чакырымдык Улуу Кытай дубалын курушкан.
 
Азыркы кезде Кытайдын геосаясий умтулуштарын, Кыргызстанга карата сунуштарын карап отуруп, ушундай эле көрүнүштү байкоого болот. Бул геосаясий умтулуштар төмөнкү кызыкчылыктарга багындырылган:
- соода экспансиясы (басып алуу);
- кытайлык коммерциялык структураларды көбөйтүү;
- кошуна мамлекеттерде Кытай жарандарынын санын арттыруу;
- Кытай жарандарынын жер-жерлердеги титулдук улуттун өкүлдөрү менен болгон никесин колдоо;
- техникалык жана каржылык жардам берүү;
- кошуна мамлекеттерде кытайлык жогорку окуу жайларын ачуу;
- Кытайдын демилгеси менен жер-жерлерде ошол эле Асман алдындагы өлкөнүн кызыкчылыгын көздөгөн Шанхай кызматташтык уюмунун (ШКУ) аймактык структураларын түзүү;
- Кыргызстан аркылуу Батышка өтүүчү темир жолду куруу.
“Бул темир жол Кыргызстанга пайда алып келеби? Канча пайда алып келет?”- деген суроолор пайда болот.
 
Ошол эле кезде “пайда алып келбейт”,- деп так кесе айтууга болор эле. Себеби, биринчиден, Кыргызстан унаа жагынан алганда туюкка капталган өлкө эсептелинбейт, ал эми Ак үйдөгү мартабалуу чиновниктер аны тескерисинче айтуудан уялышпайт. Кыргызстан Борбордук Азиянын кургак жер жана аба жолдорунун тоомунда жайгашып турат. Орто кылымдарда ал аркылуу Чыгыш менен Батышты байланыштырган Улуу Жибек жолу өткөн.
 
Экинчиден, Кыргызстандын аймагында аталган темир жолдун курулушу пайдасынан көп зыяндарды алып келет: ансыз да көйгөйлүү жерибизге жана элибизге ашыкча көйгөйлөрдү жаратып, мамлекетибиз менен келечегибизге үлкөн кесепеттерин тийгизет. Муну төмөнкү жагдайлар менен тастыктаса болот:
- темир жол көп сандаган тоннелдер жана корукталган аймактар аркылуу өтүү менен экологияга опол тоодой зыян алып келет;
- Кыргызстан Чыгыш менен Батыштын трансмагистралдык тутумуна жана өргүй турган жерине айланып калат;
- Кыргызстандын флорасына жана фаунасына орду толгус зыян алып келет;
- өлкөбүздүн трансмагистралдык компанияларрга болгон көз карандылыгы артат;
- КЭРдин жарандарынын биздин өлкөгө (убактылуу же биротоло) көчүп келүүсү күчөйт.
Кыргызстанда вагондоп ташып чыгарып кеткидей деле ашып-ташып жаткан тоо-кен байлыктары жок, ал байлыктарды, жаратылыш ресурстарын автоунаалар менен деле кыйналбай ташып чыгарып кетсе болот.
 
Уйгур кейпин кийип калбайбызбы?
 
Атамбаев менен Бабановго 50 жыл мурдагы Синьзянь Уйгур автономиялуу районуна (СУАР) Кытай темир жолун куруу таржымалын айтып коюунун зарылдыгы бар. Ал темир жол курулган 1960-жылга чейин СУАРдагы хань улутундагы жарандардын саны бардык калктын санынын 5 пайызын гана түзгөн. Ал эми ошол автономиялуу райондогу түпкү, титулдук калк эсептелген уйгурлардын саны жалпы калктын санынын 77 пайызын түзчү.
 
Ал эми темир жол курулган соң бул абал тезинен өзгөрө баштады. СУАРдын борбору Үрүмчүдөн баштап Казакстандын чек арасына чейин (Достук станциясы) Кытайдын ички райондорунан хань улутундагы жарандардын массалык көчүп өтүүсү башталган. Өткөн кылымдын 50-жылдарынын аягы менен 60-жылдарынын башында Кытайдын коммунисттери курулуп бүткөн темир жолду пайдалануу менен СУАРга карата экономикалык, саясий, демографиялык жана аскердик экспансияны күчөтүшкөн.
 
Белгилүү уйгур жазуучусу, саясий жана коомдук ишмер Зия Самадий ошол кезде эле автономиялык аймакка курулуп жаткан темир жолдун уйгур эли үчүн алып келүүчү кесепеттери тууралуу ачык айткан. Анын ошол айткан олуя кептерин азыркы кезде СУАРдагы бардык уйгурлар жон териси менен сезип турушат.
 
Расмий маалыматтарга караганда, СУАРда хань улутундагы жарандардын саны жалпы калктын санынын 40 пайызына жетип калды. Ал эми уйгурлардын саны мурдагыдан азайып, 45 пайызга түшүп калды. Акыркы кытай расмий эл санагында СУАРдагы уйгурлардын саны 9 миллион 200 миң киши деп табылды. Ал эми көз карандысыз булактардын маалыматына караганда уйгурлар саны 16-17 миллионго жетет.
 
Өткөн кылымдын 50-жылдарынан кийин Кытайдын коммунисттери ички саясатта «камчы» принцибине өтүп алышкан. СУАРда ШКУ уюшулганга чейин иш кагаздарын жүргүзүүдөгү расмий жана улуттар аралык карым-катнаш тили уйгур жана кытай тили болуп келген. ШКУ уюшулгандан кийин уйгур тили СУАРдагы расмий тил болуудан калды. Андан тышкары да адам укуктары менен демократиялык эркиндиктер тебеленип келүүдө.
Ошондуктан да СУАРдагы кытай темир жолунун курулушунун кесепеттери, ошол тажрыйба менен сабактар биздин Атамбаев сыяктуу мартабалуу чиновниктерди ойлонуп иш жасоого, жети өлчөп туруп гана кесүүгө мажбур кылышы шарт. Алар жалпы Кыргызстан элине кытай темир жолунун курулушу эл-журтка эч кандай терс жагдай алып келбестигин убада кылуулары зарыл. Анан да, бул темир жол курулушунун тагдыры чиновниктер тарабынан гана көмүскөдө чечилип калбай, ал жалпы элдик референдумга чыгарылышы керек. Кыргызстандын тагдырын бир-эки киши гана чечип коюшун болтурбайбыз.
 
Эгемендик кайсы жерден көрүнөт?
 
Мурдагы президенттер мамлекетти чыңдашты, өнүктүрүштү, дүйнөгө таанытышты, башкалар менен бирдей таң-ата болушту. Азыркылар болсо даяр ашка, башкача айтканда, мамлекеттик эгемендиктин 20 жылдык торколуу тоюна келип отуруп калышты. Орустар айткандай, «из грязи в князи».
2010-жылдын апрелине чейинки чыныгы эгемендик менен андан кийинкисин салыштырууга болбойт. Мурда биздин президент башкалар кандай болсо ошондой эле. Башкаларга жылмаңдап жасакерленип, көзүн карачу эмес. Башкалар катуу айтса, ошондой жооп берчү, эл аралык, мамлекеттер аралык иш-чараларды ар-намыс, улуттук татыктуулуктун чегинде алып барчу. Ким-бирөөгө жетип барып, дубанага окшоп суранбады. Башын бийик көтөрдү.
 
Азыр эмне болуп жатат? Акыркы беш жылда Кыргызстан аймагында курулуп ишке берилген бир нече ондогон ишканалар ишин токтотту. Мурда иштебегендерин иштетип коюшса, апрелден кийин алар да токтоп калышты. Жумушсуздук күчөдү, баалар асманга чыкты. Коррупция жети атасын тааныбай калды. Бийликтин кадыры, күчү дос-тууган, уруу ичинде калып, башка жакка чыга алган жок.
 
Чү дегенде эле Убактылуу өкмөт бийликти Бакиевдердин сазайын берип коюу үчүн кыргыз улутунун душмандары болгон өзбек сепаратисттерине карматышты. Алардын саясий оюнунан от чыгып, июнь коогалаңы пайда болду. Жүздөгөн киши, алардын ичинен жаш бөбөктөр, кемпир-чалдар, кыз-келиндер боо-боосу менен набыт болду, жабыр тартышты. Бишкекте кофе ичип отуруп, зар какшагандар менен эч кимдин иши болгон жок. “Бириң өлүп, бириң кал”,- принциби менен иш тутушту.
 
Анан мамлекетке келген коркунучту сезе калган Отунбаева башка мамлекеттерден жардам сурап ийди. Колдорунан балээ да келбесин билип калышты. Бирок, түштүктөгү чыныгы улутмандар, эл-жерин сүйгөндөр, мамлекетти аздектегендер, улутуна карабай кишинин кадырын билгендер коогалаңды басып, тынчтык орнотушту. Бийликтегилер биз тынчтык орноттук деп жатышат: калп! Тынчтык орноткон соң гана алардын кезеги келип, мыйзамдуу куугунтук башталды. Ошондо да өздөрүнүн шериктеш сепаратисттерин чет жакка чыгарып ийишип, эч жакка кете албагандарды тыпыратып басып калышты.
 
Азыр президент Батышка, өкмөт башчы Россия менен Түркияга жүгүнүп, көздөрүн жалжылдатып, эртең кокус абал кескин өзгөрсө, бара турган жерин камдап жатышкансыйт. Өзбекстан чек арасын жапкан бойдон ача элек. Казакстан бир эсе боору ачып, бир эсе табасы канып, баш чайкап туру. Трайбализм, регионализм, уруучулук, партиялык бөлүнүүчүлүк, байлык менен бийлик талаш, ыпластык жана бетпактык бийлик органдарында туу чокуга жетти. Аймактарда бийлик органдарына жапырт ууру-кескилер же мартабалуу кароочулар келишти. Элдин үстүнөн күлүштү. 
 
Өкмөт мактангандан, алдагандан, убада бергенден, артистизмден, жалган жалаалардан, ушактан ары кетпей, колунан эч нерсе келбестигин көрсөтүп койду. Дайындуу бир программа, багыт билинбейт. Бакиев учурундагы долбоорлор, багыттар гана болуп, ишке ашып жатат. Аны “биз жасадык” кыязында элге чуулдатып, өздөрүнө пиар жасашууда. Бир гана маселе: биз бул жалганчылардан качан кутулабыз?!
 
Кутчубек БЕККЕЛДИЕВ, Бишкек шаары

Подробности
Категория: Аналитика
Просмотров: 3079

Өткөн жылдагы апрель окуясында шаардык саламаттыкты сактоо департаментинин мурдагы башчысы Гүлжигит Аалиевдин жетекчилиги менен иштеген шаардык дарыгерлердин эмгегине ыраазычылык билдирүүнүн ордуна, Иса Өмүркулов Алиевден өз эрки менен кызматтан кетүүнү талап кылган. Гүлжигит мырза мэрдин сунушунан баш тарткан. А саламаттыкты сактоо министрлиги Аалиевди колдогон, бирок шаардагы дарылоочу мекемелердин жергиликтүү бюджеттен каржылангандыгынан улам маселеге таасир эте алган эмес. Мындан башка маселе боюнча министрликтин коллегиясы Иса мырзага шаар башчысы катарында кайрылып, энелердин өлүмүнүн көбөйүшүнө жол бергендиги үчүн перинаталдык борбордун башкы дарыгерин кызматтан алуу туурасында сунуш берген. Бирок, мэр мындай билдирүүгө маани берүүнүн жана чара көрүүнүн ордуна түкүрүп, ден соолук үчүн күрөшкөн кызматкерлерди ойду-келди ыргытуу менен, шаардыктардын саламаттыгына кайдыгерлик кылууда.
 
Мурзалиев – ким өзү?
 
Амангелди мырза дал ошол Бишкек мэрине анын аялы жагынан тууган. Тактап айтканда шаар башчысына бажа. Туугандык мамиледен чыгып, Чүй облустук ооруканасынын болгону белгисиз урологу болуп келген. 7-апрелдеги окуялардын шамалынан пайдаланып, бир топ адамдардын тобу Чүй облустук ооруканасына келишип, оорукананын башчысынан кызмат орунду Мурзалиевге бошотуп берүүнү талап кылышат. Милиция аралашып, жоопко келгенде директор боло албай калган Амангелди мырза басып алуучуларга тиешем жок деп кызарган. Оорукананын кызматкерлери ошол сааттарда октон жаракат алгандарга тез жардам көрсөтүү менен бут жерге тийбей чуркап жүрүшсө, Мурзалиевдин өз көмөчүнө күл тартуу менен алектенгендигин кантип түшүнсө болот? Анан Мурзалиев асмандан түшкөндөй болуп, Бишкектин саламаттыкты сактоо департаментинин директорунун креслосуна отуруп калды. Эмне эле Өмүркулов Гүлжигит Аалиевди кызматтан алууга жанталашкан десек, анын ордун бажасына бошотуп берүүнү пландаган экен. Алиев аргасыздыктан өз каалоосу менен жумуштан кетүү боюнча арызын жазып берген күнү мэр Мурзалиевди бул кызматка бекиткен. Амангелди мырза бул кызматта эми кандай иштейт, убакыт көрсөтөт. Бирок, ал иштеген үч айдан бери аталган департаментти ызы-чуу менен териштирүүлөр курчап калды. Келгени кандай болсо, кетээри да ошондой болчу эле. А чүйлүк дарыгерлердин азыр Мурзалиевден кутулгандарына сүйүнүп жатышканын билдик.
 
Дарыгер Садабаева жаш келинди энелик бакыттан ажыратты
 
Редакцияга Ноокат районун тургуну Салия Кайназарова (аты-жөнү өзгөртүлүп берилди) кайрылып, Бишкек шаарындагы №7 үй-бүлөлүк дарыгерлер борборундагы “узи” аппаратында иштеген дарыгер Гүлнара Садабаевадан текшерүүдөн өткөндүгүн билдирет. Айтымында, Кайназарова өзүнүн кош бойлуу экендигин билген эмес. Садабаева да дарыгер катары аппараттан текшерип, анын кош бойлуу экендигин байкабаган. Эч кандай анализдерди тапшырттырбай туруп, бир топ дары-дармектерди жазып берет. Алардын арасында “Цеф-3” деп аталган күчтүү антибиотик да болгон экен. Жаңы турмуш курган келин дарыгердин айкандарын аткарып, дарылардын баарын ичкен соң ичи ооруп, бейтапка айланат. Жергиликтүү дарыгерлер Кайназарованын кош бойлуу экендигин айтышат. Ич оорунун азабынан кайра Бишкекке келип, Садабаевага жолукса, ал тааныш гинекологго алып барат. Гнеколог кош бойлуу кезде күчтүү антибиотиктерди ичүүгө болбосун айтып, түйүлдүктүн туура эмес өрчүп калаарын эскертет. Ошентип эки дарыгер Кайназаровага аборт жасашат. Келин кайра айылга кетип, ич оорусу басылбайт. Дагы эле  жергиликтүү дарыгерлер текшеришип, анын 7-8 жумалык боюнда бар экендигин айтышат. Кийин белгилүү болгондой, Садабаева тааныш гинекологу менен ага толук аборт жасашпай, ишти чала кылышкан. Кайназарова борборду көздөй жөнөп, жаш келин операцияга кирүүгө аргасыз болот. Дал ошол күнү Кайназарова Садабаеванын кесепетинен энелик бакыттан ажырайт. Бул арманы менен жабырлануучу Садабаеванын жазасын берүү үчүн тийиштүү кызматтардын баарына: Мэр Өмүркуловго, Бишкек шаарынын прокуроруна, Башкы прокурор Саляновага кайрылган, тилекке каршы биринен да жооп берилген эмес. Жабырлануучунун айтымында, дарыгер Г.Садабаева тааныштык менен, бардык жерде ишти жаап келет.
 
Бул окуядан соң, кызматтык шалаакылыгы үчүн №7-үй-бүлөлүк дарыгер борборунун башчысы Аида Рысбаева Садабаеваны жумуштан кетирүү талабын коёт. А Садабаева болсо жайына койбосо Рысбаеваны кызматтан шыпырып түшүрүүгө күчү жетээрин айтып, коркутат. Садабаева айкандай эле, Бишкек шаардык саламаттыкты сактоо департаментинин башчысы, мэрдин бажасы Амангелди Мурзалиевдин колдоосу менен Рысбаеваны жумуштан бошоттурат. Айдан издегени жерден табылып, Мурзалиев үчүн Рысбаеванын орду керек болуп турган экен. Бул Амангелди мырзанын тегерегиндеги коррупциялык иштердин дагы бири. Кийинкиси төмөндө.
 
Бирөөнүн кайгысынын ордуна той кылып...  
                                                    
Борбор шаардагы №8 үй-бүлөлүк медицина борборунун мурдагы башчысы Елена Чернышеванын айтымында, ага кызматынан баш тартуу боюнча Бишкектин саламаттыкты сактоо департаментинин башчысы Амангелди Мурзалиев тарабынан үч жолу сунуш жасалыптыр. “Кызматтан кетпесең былыктарыңды чукуп кетүүгө аргасыз кылам”,- деген экен. Айтканына туруп, акыры Чернышеваны Мурзалиев чаап түштү. Жумушсуз калган дарыгер өзүнүн айыпсыздыгын далилдөө аракети менен тийиштүү каалгалардын баарын такылдатып жүрөт, бирок азырынча майнап жок. Елена айымдын билдирүүсүндө, Мурзалиев каржы полициясындагы орун басарлыкта иштеген досуна таянып, №8 - үй-бүлөлүк медицина борборун тинтүүгө алдырат. Башчынын кысымынан кийин Чернышеваны колдоп келген өз жамаатынын 85 пайызы ат теппей, жылан чакпай кайрадан Елена айымга каршы чыгышкан. Ошентип Мурзалиевдин тараткан вирусунан кийин буга чейин шаарда мыкты уюштургуч дарыгер катары белгилүү Чернышева айыпкерге айланып отурат. 
 
Жыйынтык сөз
 
Мынакей тууган, апрелден кийин өзүнө патриотмун деп ишенип алган Иса Өмүркуловдун патриоттук иштеринин кандай экенин баамдадыңыз. Иса мырза бажасына кызмат белек кылып, өз кайын журтуна жакшылык кылган болсо, бир иши менен миңдеген адамдардын саламаттыгына балта чаап жатат. Мыкты адистердин ордун талашып, дарыгерлердин жамааттарына бүлүк салды. Буга чейин туугандык саясат саламаттыкты сактоо тармагына ди кирип кетпесе экен деп чоочулап келишкен болсо, ошол чоочулоону Өмүркулов жокко чыгарып, “туугандык, жакындык вирусту” таратып берди. “Иса” вирусу менен Амангелди Мурзалиевдин борбор калаанын саламаттыкты сактоо департаментинин башчылыгына келишин буга далил деп түшүнсө болот.
 
Булак: “Майдан.kg”

Подробности
Категория: Аналитика
Просмотров: 2802

Бишкек, "Саясат.kg". Жашырып не, былтыркы апрелдеги бийлик алмашуу кимдир бирөөнүн бактысын чапса, кээ бир адамдар үчүн байлыгын арттырууга шарт түздү. Рейдерчилик, б.а. бирөөнүн оокатын күч менен тартып алуу фактылары ошондуктан аябай арбып кеткен. Мындай көрүнүшкө азыноолак цивилдүү боёк берүү максатында, ошол рейдерлик топтордун артында тургандар сотторду пайдаланышты. Кыргызстандагы соттор канчалык деңгээлде коррупцияланышканы мыша ошондо даана көзгө урунган.
 
Сот системасын реформалоо, тазалоо демилгесин президенттикти мыкчып турганда Акаев да, Бакиев да тарабынан көтөрүлгөн. Апрель төңкөрүшүнүн уюштуруучулары соттордун көз карандысыздыгын негизги лозунгдардын бири катары көтөрүшкөн. Бирок, бир да жолу соттордун эркиндигин шарттаган реалдуу кадам жасалган эмес. Баары сөз жүзүндө кала берген. Бийлик алмашуунун бир жылдыгы аралыгында соттор мүлктөргө байланыштуу канчалаган бирине-бири каршы келген чечимдерди чыгарышты. Акча берген тараптын гана сөзүн сүйлөп туруп алышканы, бир да ирет акыйкаттыкты эстеп коюшпагандыгы калктын кыжырын огобетер кайнаткан. Ал ортодо бийлик башында тургандар да сөз жүзүндө “соттор эркин болушу керек”,- демиш болуп, чындыгында өздөрүнө керектүү чечимди чыгартып турушкан. Президенттик аппараттын башчысы Э.Каптагаев баш болуп судьяларды Ак үйгө чакырышып, кысымга алган фактылары тууралуу канча жазылды. А бирок, бу маалыматтарга бийлик ээлери “ак” же “көк” деп койгонго жарашкан жок, чымын чакканчалык көрүшпөдү.
 
Мына ошондой кырдаалда парламенттик корпус тарабынан сот реформасы демилгеленип, бир катар мыйзамдар кабыл алынды. Анын негизинде Сотторду тандоо кеңеши түзүлүп, өз ишин баштаган болчу. Чындыгын айтуу керек, бу сот реформасын баштаган адамдар баарына даяр турушу керек болчу. Себеби, реформа канчалаган коррупционерлердин тамагына тыгылган кылкан болмок. Ошондуктан, коррупцияга чырмалып бүткөн сот корпусунун өкүлдөрүнө, аларды өздөрүнө керек учурда пайдаланып келген бийлик төбөлдөрүнө чыныгы реформа керек эмес болгон. Мына ошол ортодо дагыле коомдук уюмдардын колу менен сот реформасын муунтуу башталды.
 
Чып-чынына келгенде, Ак үйдүн бардык эшигин жаап, Жогорку Кеңештин кезексиз сессиясын үзгүлтүккө учураткан жоон топту коомдук уюмдардын ардактуу өкүлдөрү деп айтууга ооз барбайт. Ызы-чуу болбой да калмак, эгерде президенттик аппараттын анабашында турган чиновник 7-кабаттагы кабинетинен элдин аз келгенин көрүп, шаардык мекеме-уюмдарга “ар бириңер ондон адам чыгаргыла” таризинде буйрук бербегенде. Ошондогу имиштерге ишенсек, Эмикең мындай акцияларды уюштурууга көнүп калган “ОБОНчу” (Отряд баб особого назначени,- деп айтылып жүрбөйбү) аялдарга жакшы төлөп бериптир. Ак үй тараптан чыккан жаш жигиттин ары-бери чуркап, тыйын таратып атканын сөз кылышууда. Бу кептин канчалык чындыгы бар? Чын болсо Эмикеңде мынча каражат каяктан? Же ажылык сапарды уюштуруудан кемирип алган акчалардын эсебинен берип жатабы?
 
Ошондогу ызы-чууну “мына мен уюштургам”,- деп, “ата-мекенчи” депутат Эркинбек Алымбековдун түштөн кийин күпүлдөп чыкканын уксаңыз керек. Бу бала качантан бери баатыр болуп калган? Парламент партасында балыктай олтурбады беле, кеп таппай? Баарын уюштурган Каптагаев экени билине баштаганда, абасын коргоп калайын деген эрдигиби же? Айтса-айтпаса деле, Алымбеков менен Каптагаев жердеш гана эмес, мамилеси өтө ысык адамдардан экенин эл-журт бүт билет эмеспи.
 
Дагы бир патриот Тербишалиев жүрдү ошоерде кыйын болуп. Бу бала төңкөрүш убагында элдик кошуун түзүмүш болуп, ошонун арты менен КСДП тизмесине кирип, депутат болгон. 15-августтагы митингчилер арасында Тербишалиевдин кошунунан калган калдыктар жүргөнү да ошондон. Тербишалиев да, Алымбеков да эч качан өз алдынча кадам жасай алышпайт. Буларга өйдө жактан буйрук берилген.
 
Ошондуктан, сүйлөгөн сөздөрүндө бу эргулдар эмнени каалап жатышканын тыңгылыктүү айта алышпады. “Таркатабыз! Талкалайбыз! Бузабыз! Уюштурабыз! Аягына чейин турабыз”,- деген өңдүү гана добулбасты угуп жатабыз. А мыйзамда кандай? Сотторду тандоо кеңешин бу эки депутат, алардын артында турган Каптагаев, Эмикеңдин үстүнөн көзөмөл салган көшөгө артындагы спектаклдин чыныгы авторлору тарката алабы? Мыйзам боюнча, Сотторду тандоо кеңешин парламент тарката албайт (ушуну бу эки депутат жакшылап окуп алышсын), болгону, өз өкүлдөрүнө өз каалоосу менен анын курамынан чыгуусуна шарт түзүп бере алышат. Ушул эле мыйзамда көрсөтүлгөндөй, президенттин аппараты судьялыкка талапкерлерди Отунбаевага окшоп олтургузуп алып, экзамен алууга укугу жок экени даана жана ачык көрсөтүлгөн. Президент талапкерлердин документтерин өтө олуттуу каршылыгы болсо гана кайра кайтарып берүүгө укуктуу. Андай болсо мындай шоунун кимге кереги бар эле? Анын үстүнө, Отунбаева мунун баарын теледен толук көрсөттүрдү. Мамлекет башчысы баш болуп мыйзам бузуп жаткандан кийин, калганыбыз кайда барабыз? Экзамен алып жатканда, анын жанында Каптагаевдин, анан да Данияр Нарынбаевдин олтурганы кызык болду. Каптагаевдин олтурганы түшүнүктүү, океңдер айткандай, “он лицо заинтересованное”. А Нарынбаевге келсек... Мындан мурдараак, Данчиктин аялы судьянын ар-намысына доо кетиргендиги үчүн Отунбаеванын буйругу менен кызматынан учуп түшкөн. Өз аялына судьялыктын жакшы-жаманын үйрөтө албаган Данчиктин башка судьяларга суроо берип олтурганы кайсы моралдык этикага сыят? Дагы бир белгилеп кете турган нерсе: талапкерлер чындыгында 10 суроо болсо мисалы, анын 7-8ине туура жооп беришкен. Бирок, теледе так ушул жооп бере калбай калган жагын кыркып көрсөтүп, атайылап шылдың кылышканы азыр ачыкка чыгууда. Булардын экзаменинен үч гана талапкер өттү: Эмил Өскөнбаев, Клара Сооронкулова, Таштемир Чилдебаев (үчүнчүсүн парламент жыга чапты). Үчөөнүн эмне үчүн өткөнүн изилдеп көрсөк, кө-өп кызык жатыптыр. Моралдык жактан жазууга болбой тургандыктан, анын баарына кайрылып олтурууну туура көргөн жокпуз.
 
Сотторду тандоо кеңешинин коомдук көзөмөл комитети билдиргендей, бийлик бутактары сот системасын өздөрүнө көз каранды кылууга гана кызыкдар болууда. “Биз болгону айрым кемчиликтерин оңдоо керектигин айтканбыз. А булар ошон оңдоонун ордуна, сот корпусу үчүн кыжылдашканга чейин барып, өздөрүнө каратып алууга алагды болушууда”,- дейт комитет мүчөлөрү.
 
Тербишалиев сөз таппай калганда, “мыйзам чийки, кемчилик кетиргендерди чыгаруу механизми көрсөтүлбөптүр” деп да айтууда. А чындыгында, парламентте мыйзам каралып жатканда, дал ушул Тербишалиевдин айынан бул норма кирбей калган экен. Анын үстүнө, ал өзү мыйзамдын авторлорунун бири экенин коомчлук биле бербейт. Эми өзүнүн сөзүнө өзү каршы чыгып жатат. Ошондо биз кайсы Тербишалиевге ишенебиз?
 
Спектакль дагы уланчудай. Себеби, ызы-чуунун авторлору максатына жете элек. Бөлүп ала элек канча мүлктөр, менчиктер турат, соттогу тагдырын күтүп. Соттор чөнтөктө болсо гана ошонун баарын менчиктеп алышат эмеспи. Бул жагынан алып караганда, булар аягына чейин барчудай. Бир жагынан Сотторду тандоо кеңеши да жөн эле жеңилип бере тургандай эмес. Соттор кеңешинин дисциплинарлык комиссиясы З.Базарбековдун аракетинен бир да кынтык тапкан жок. Буга депутат Алымбековдун ачуусу келип, дагы бир митинг менен коркутууда. Эркин мырзанын оюна койсок, Сотторду тандоо кеңешинин төрагасы З.Базарбеков да, Соттор кеңешинин дисциплинарлык комиссия башчысы А.Кудайбергенов да, Жогорку сот төрагасынын орун басары М.Осмонкулов да, кыскасы, бүт баары жеп-ичкич экен. Алымбековдо бет жок экен, соттордогу коррупцияга каршы реалдуу иш башталса, ага каршы чыгат. Ага “фас” деген кожоюндары анда периштеби?
 
Эмнеси болсо да, сот реформасы каршы тургандардын көптүгүнө карабастан, аягына чыгаарына ишене туралы. Анткени, бизде сотторго акыл-эси ордунда эмес адам гана ишенбесе, соо адам эзели ишенбейт.

Подробности
Категория: Аналитика
Просмотров: 3337

Отунбаева апчеси убактылуу өкмөт, утурум президент болгону кызмат бөлүштүрүүдө таластыктар биринчи планга чыкканы кимге жашыруун эмес? Чоң кызматтарга эң алды таластыктар менен саруу уруусунан тандалып, анан калгандары каралып калбадыбы. Карап көрүңүз, ИИМ министрлигине Б.Шернияз, маданиятка дагы бир таластык - милициянын старшинасы Ырыскелди Момбеков, ал иштей албай койгондо Сыдык Шернияз деген чала таланты, алып-сатар таластыкты маданият министри кылып дайындап, анысы да иштей албай кызматтан кетти. 
 
Ал эмес абактарга да таластыктардын колу жетип, жетекчилигине милийсада кадыры жок Ш.Байзаков дайындалып, ал жерде чыр чатак басылбай келатат. Вице-премьер болгон Ө.Бабановдун мамлекет чөнтөгү менен өз чөнтөгүн адаштырган жоругу жомокко айланды. Майын чыгара иштей алса мейли эле. Андай болбой жатпайбы. Маданият министри болуп иштей албай койгон милийса Момбеков азыр мамлекеттик Кыргыз тил комиссиясына башчы болуп дайындалып, ал жерде деле элге күлкү болгондон башкага жарабады. Ага далил, президенттике талапкерлерди кыргыз тилинен сынактан өткөрүү комиссиясына аны адистиги жетишсиз, алабарман деп кошпой койгону тил комиссиясынын кызматкерлерин уятка калтырды. Аны милийса деп тизмеден чийип коюшкан.
 
ИИМ жетекчилигине апчеси дагы бир таластыкты дайындаган. Ал келгени кылмыштуулук күчөп, ачыктан ачык куралдар сатылып, эл бейжай болгонуна карабай президент апчеси ар кайсы жерде тартип оңолуп кетти деп сайрап, элди жадатууда. Апчесине ишенген азыркы ИИМ министри милийсадан таластыктардын армиясын курачудай болуп, бүдүр жер көрүнсө жетекчи кылып дайындап жатат. Өткөн апрель айында мамлекеттик адистештирилген күзөт кызматынын жетекчиси Газыбеков Абдыхалил Жапаровичти эч себепсиз эле кызматтан алып, анын ордуна таластык Кондубаев Азирет Эрматовичти дайындады. Ал келери менен жамаатты экиге бөлүп, “министр менин тууганым, Отунбаева болсо жакын апчем, кандай кааласам ошондой башкарам” деп күпүлдөп жүрөт. 
 
Кондубаев башчылык кылган мекеменин иши ар дайым артка кетет. Кондубаев өзүн жетекчи катары көрсөтө албаганы менен, таластык болгону үчүн кызматта. Өткөн мезгилде Кондубаев Биринчи Май күзөт кызматын башкарып турганда мыйзам бузганы үчүн үстүнөн кылмыш иш козголуп, камалган болуучу. Ошо кезде акыйкаттык бар экен, жамааттын нааразылыгы так изилденип, бийлик аны жазалаган. Азыр анын бири да жок. Ал келгени “атасы бардын ырысы бар” деп баласын кызматка коюп, улам буйрук чыгарып, даражасын көтөрүп, кызматын жогорулатууда. Уулу болсо жумушка чыкса чыгып, чыкпаса сайраңда. Мыйзамда мындай ишке жол берилбестиги ачык көрсөтүлгөн менен башчынын уулу эч кимге баш ийбей, командирлердин айтканын ооздон чыккан жел деп жүрөт.
 
А.Кондубаев мыйзамды уруп да ойнобойт. “Апчеси” турганда, таластыктарга бардык мыйзам бузууларга уруксат берилгендей. 2011 жылы июнь айындагы коогалаңда даярдыгы жок милиция кызматкерлерин жөнөтүп, алар курал колдонууну билбегендиктен милиция кызматкерлери бири-бирин атып, милициянын прапорщиги З.Кожонов өз кесиптешинин колунан каза болгон. Андан кийин Момбаев аттуу кызматкер мас абалында машине айдап, жол кырсыгынан каза тапкан.  
 
Күзөт кызматынын түзүлгөнүнө 45 жыл болду. Буга чейин МАККБнын бир да жетекчиси негизсиз кадр алмаштырууга, бирөөлөрдү куугунтуктоого жол берген эмес. А.Кондубаев апрелден кийин Октябрь районунун күзөт бөлүмүнө жетекчи болуп, МАККБнын жетекчилигинин астында болгон жыйындардын бирине да катышпоочу, анын ордуна ар дайым Октябрь райондук күзөт бөлүмүндөгү анын орун басары келчү. Ошондо эле ал эч кимди тоотпой, көзгө илбей, “кааласам жумушка келем, кааласам МАККБнын жетекчиси болом”,- деп дардаңдап айтып жүрчү.
 
“Бөрк ал десе, баш алган” өз кишилери Н.Ибрагимов, З.Тилешов, Б.Тотоев, С.Курманкожоева, С.Досматовго окшогондордун жардамы менен, буга чейин кызмат өтөп жаткан өз ишинин көзүн жакшы билген кызматкерлердин ордун бошотууга мажбурлап, өзүнүн жакындарын таластык ага –инилерин коюп жатат. Тактап айтканда, Талас шаардык күзөт бөлүмүнүн жетекчилигине Бактыбек Мырзабекович Туйтеев, МАККББнын нөөмөт бөлүмүнүн башына Жыргалбек Бекматович Акматов, күзөт полкуна нөөмөт бөлүмүнүн жетекчиси кылып убагында өздүк курамдан акча алууга кысым кылгандыгы үчүн кызматынан четтетилген, мурдагы Кара-Буура райондук күзөт бөлүмүнүн жетекчисин Уран Самидинович Сыдыгалиевди дайындады. Ал эми Токтогул Абдыманапович Акбердиев Биринчи Май райондук күзөт бөлүмүнүн жетекчисинин орун басары, Темир Акматалиев Ленин райондук күзөт бөлүмүнүн ротасынын командири, Жүндүбаев Мухаммед Ленин районунун күзөт батальонун командири, Азиз Шадыбеков МАККББнын ага тескөөчүсү, Рысбек Момбеков Аламудун районунун күзөт бөлүмүнө жетекчи болуп дайындалды. Кызыгы ал буга чейин бир күн да күзөт бөлүмүндө иштебептир. Түшүнүгү жок бала бир районду кантип жетектээри белгисиз. Аты аталган булардын баары таластык туугандары болгондуктан, тез аранын ичинде чоң кызматтарга коюуга үлгүрдү. Андан башка таластык туугандардын, жердештердин, жоро-жолдоштордун балдарын милицияга киргизип, капчыгын кампайтууда. Акыркы кезде Кыргыз милициясынын жогорку кызматтарын ээлегендердин көпчүлүгү таластык туугандары. Муну трайбализм дештен башка айта албайсың.
 
Ушундай терс көрүнүштөрдүн негизинде МАККББнын өздүк курамынын ич ара келишпестиктери курчуп, жарылуунун астында турат. А.Кондубаев кызматка турары менен өзүнө бюджет эсебинен баасы 15 миң америка доллары турган «Тойота Камри» кызматтык автоунаасын саттырып алган.
 

Учурда МАККББнын өздүк курамы Президент Р.Отунбаева, Өкмөт башчы А.Атамбаев, Жогорку Кеңештин спикери А.Келдибеков, вице-премьер Ш.Атаханов жана Кыргыз эл депутаттары бул маселени тыкыр текшертип, жыйынтык чыгарат деген үмүттө арыз жазып, ар кайсы уюмдарга кайрылышууда. “Таластык болсоң танкасың, башка жерден болсоң маңкасың”, - деген тамашалуу сөздү ИИМдин министри “программалык документ” катары кадр маселелерди чечүүдө пайдаланганы, “апчесинин” бир кашык кадыр-баркын, төккөнүнө барабар, деп эсептесе болот. Өлкөнүн стабилдүүлүгү үчүн зарыл бул маселе көз жаздымда калбашы зарыл. Инисин “апчеси” тыйып коюсу абзел. 

 

Булак: "Майдан.kg" гезити, №28, 18-август

Подробности
Категория: Аналитика
Просмотров: 2364

Бишкек, “Саясат.kg” – Самат Борбукеев. Акаевдин убагында таскагы катуу чыгып, КТРдин алып баруучусунан Жогорку Кеңештин депутаттыгына шайланып, бийликтин безине сайган сөздөрү менен эл оозуна алынып, саясат майданына кирген Адахан кыйла жыл чечендиги жана тапандыгы менен алсырап бара жаткан бийликтин айласын кетирип, оппозициянын көрүнүктүү өкүлү катары саясат айдыңында ондун бири болуп, чон аброй алды. Элге шайлоо алдында келип, куру сөзү менен эле - байлыгын чачып жугуруп жүргөн оппоненттерин мыш кылып, жеңишке жетишип жүрдү. Ал сөздөрү эл арасында аңыз болуп айтылып, жөнөкөй адамдарга аябай жагып, адамдар маашырланып угушчу.
 
Эл менен болгон бир жолугуушусунда бир оппоненти шайлоочуларга кайрылып: «Мен Сиздердин кулунуңармын» - деп, элге жакын көрүнөйүн деп кайрылганда, Адахан: «Кулун жетилгенче көп убакыт бар. Мына мен токулуу атмын. Мени мингиле!» - деп тапандык кылганын айтышат.
 
Ошентип, ары жаш, ары бийликтен чочубай шакылдап турган Адаханды жердештери бир нече ирет депутат кылып шайлашты. Бирок, убакыт өткөн сайын элге кызмат кыла турган токулуу ат эч кимди миндирбей ойт берип, оюн салып, айрыкча Бакиев хандыгынын тушунда алтын жабдуулар менен ак сарайда байланып, мурда бапестеп бакпаса да азуулууга тийгизбей кастарлап, кайра-кайра чоң маарага түшүрүп, сүрөп турган каратаман калайыкты эсинен чыгарды. Бийликтин кызыгына батып, күндүзү кымыз, кечте кыз болуп, ырчы кыз-келиндерди кыйла тайрактатты. Бакиевдин өзүнө жакындай албаса да ханзаада Жанышты жандап, аны айга-күнгө теңеп, МЧС сыяктуу оппонентин жыга чапканга жарады.
 
«Булбул» деген каймана аты бар МАК (Мадумаров Адахан Кимсанбаевич) ак сарайда жакшы эле сайрап, кызмат кылганы менен жаш ханзаадага негедир жакпай калган дейт. Ошентип, орустун көзү өткөн коомдук ишмери Александр Лебедь: “Эгерде сен бир адамды алдасаң - алдамчысын, эгерде сен миллиондогон адамдарды алдай алсаң, чон саясатчысын» - деп айткандай, «Ак Жол» партиясын уюштуруп, өлкөнү түрө кыдырып, кыргыз мамлекетинин келечеги жөнүндө жомок токуп, булбулдай сайрап, Бакиев акесине жакшы эле кызмат кылды. Парламенттин башчысы болуп турганда чоң мамлекеттик иштерге тиши өтпөсө да, кээ бир галстугу жок чоңдорго опурулуп, өз деңгээлин көрсөтүп, галстук тагынганы менен мамлекетти жеп, талкалаган аке-үкөлөрүнө калыстыгын көрсөтө албай, четке сурулду.
 
«Булбулдун» сайраганына элдин курсагы тойбой тургандыгын журтчулук эчак баамдаса да, өзү эч түшүнбөй, эмгиче “менден кыйын эч ким жок”, деп дубүрт салып, амбициясын ката албай, президенттикке көз артып жүрөт. “Жылкыңа карап бышкыр”,- дешет го. Ошол сыяктуу, алгач өзүн күзгүдөн карап алса жакшы болот эле. Себеп дегенде, азыр элдин кулагына “булбулдун” үнү жакпай турат, тажаганы качан?!