Өткөндө «Украина алдын караса, Кыргызстан артын карайт» деген макала жазсам, өз оюн билдирип комментарий жазгандар көп болду. Алды менен бардыгына ыраазычылык билдирип коёюн, ким кандай ой жазса дагы, мен аларды Кыргызстандын келечегине кайдыгер карабаган окурмандар деп билемин. Ошол комментарийлерди окуп отуруп, мени айрым окурмандар туура эмес түшүнүп алганбы деген ойго келдим. Ошондуктан ошол эле теманы улап, ушул макаланы жазып отурам.

Бул жагдайды Бекболот Талгарбеков иликтеп чыккан

Кыргыз өзү башынан тексизге журт башкарган калк эмес эле. Тилекке каршы, 1917-жылдан кийин Совет доору орногондон баштап. Баягы Калыгул олуя атабыздын: “Уй пул болоор, Кул бий болоор” деген накыл кеби суу кечип, бир кезде уруусунан сүрүлүп чыгып, же тукуму менен кайсы бирөөгө жалданып тирилик кылгандын көбү “кедей дыйкандын үй-бүлөсүндө туулган” деген “артыкчылык” менен эл башкарып, натыйжада баягы тегин ылгоо деген нерсе бара-бара жоголду. 70-жыл ичинде элдин аң-сезими бир топ өзгөрдү. Элибиз эгемендик алгандан кийин уруу саясаты кайрадан жанданганы менен мамлекетти капысынан ортодон пайда болгон тексиздер башкарып келе жатканы да жашыруун эмес. Мисалга алсак, Кыргызстандын биринчи президенти Аскар Акаев өзүн кадимки Атаке баатырдын тукуму атаганы менен тарыхый маалыматтар ал киши Сарыбагыштын калмак тектүү Абыла тукумунан чыкканын тастыктайт. Ким кандай айла издесе дагы тарых деген өжөр фактыларды алдыбызга жайып коерун унутпасак.

Улуттук оппозициялык кыймыл кечээ тынчтык митингин жогорку маданияттуу жаңы форматта кандай өткөрүү керектигин көрсөтүп койду. Адамдар майрамдык маанай менен келип митингге катышып, жазгы бакта эс алганча саясий тилектештигин билдирип, кетээр алдында таштандыларын чогултуп кетишти.

Урматтуу Алмаз Шаршенович! 2014-жылдын 28-мартында теледен сүйлөп жатып, түптүз эле жерден: “Революция кылам дегендер, революциядан кийин үч этаж үй салып байыгандар” деп, “досуңуздун” атын атабасаңыз да, Азимбек Бекназаровго тийишип өттүңүз. Эмнеге дегенде 17-мартта Бекназаровдун айылдагы үйүн атайын тарттырып келип, КТРден дембе-дем көрсөтүшкөн. Сиз сүйлөгөнгө чейин “муну Адил Сегизбаев кылып жатат го” дегенбиз. Себеби, 2002-жылы ошол эле үйдүн терезесине Бекназаровдун сүрөтүн коюп (өзү түрмөдө эле), Акаевдер да сиз сыяктуу саясат кылышкан. Көрсө, мындай ыплас саясаттын артында Сегизбаевдер эмес, өзүңүз эле турат экенсиз да? Муну өз сөзүңүз менен далилдедиңиз.

Карт тарыхтын узак жолуна тигилип отурсаң,  дайыма бир туруктуу көрүнүштү байкайсың. Коом, мамлекет, Мекен, эл дегениңдин эки башка мүнөзү, жосуну бар эки түрдүү баласы, эки түрдүү атуулу болот экен. Томолок жердин үстүндөгү кайсы жамаатты караба, бир боор  мекенинин кучагында бири-бирине карама-каршы тагдыр күткөн, эки башка жолду тутунган эки уулду көрөсүң. Кечээки Россияны карасаң, адаттагыдай мунун да эки баласы бар: биринчиси жазуучу  Кукольник, экинчиси айтылуу чыгаан Чаадаев. Же биринчиси баягы Кремлдик Суслов, экинчиси Сахаров. Мынабу көчмөн кыргыз коомуна келсең, мында да кыял-жоругу  эки башка эки атуул жашап турат, биринчиси ырчы Арзымат, экинчиси акын Токтогул же Санчы сынчы, же Толубай. Көп учурда  мамлекет, бийлик өзүнүн бул эки атуулуна эки башка көз менен карайт. Кукольниктер, Арзыматтар, Сусловдор ар дайым бийликтин сүймөнчүгү, эрке талтаңы. Бийлик өзүнүн мындай балдарын канаттууга  кактырбайт, тумшуктууга чектирбейт, туяктууга  тептирбейт. Анткени кукольниктер, сусловдор, арзыматтар бийликтин көзүнүн агы менен тең айланып турган букаралар, мансаптуунун ырын ырдап, камчысын чапкан жарандар, жүргүзүлүп жаткан саясаттын сакчылары, жашап турган тартиптердин күзөтчүлөрү.

Экс-премьер-министр Ж.Сатыбалдиевдин кызматтан алынышы Ак үйгө чагылган түшкөндөй эле окуя болду. Парламент коалициясынын мындай күтүүсүздөн ыдырашын карапайым эл, жөнөкөй депутаттар, ал тургай президент А.Атамбаев да күтпөптүр. Ал бул тууралуу өткөн жумада “ЭлТР” каналына берген маегинде билдирди. “Мен парламент менен өкмөт иштеше албай жаткандыгын байкагам, бирок жок дегенде күзгө чейин өкмөт отставкага кетпейт деп ойлогом”,- деген мааниде жооп берди А.Атамбаев журналисттин суроосуна.

Кааласак да, каалабасак да Жоомарт Оторбаев премьер-министр боло турган болду. Ал орунга көз салгандар бир топ болчу. Өздөрү “Мен” дебесе да, кимдир бирөөлөргө айттырып дегендей. Мисалы, биринчи кезекте Бишкек шаарынын мэри К. Кулматов, парламенттеги КСДП партиясынын лидери Ч.Турсунбеков, анан дагы бир топ кыймылдардын катарында аты аталып жүргөн С. Дыйканов ж.б.

Биз, оппозициялык маанайдагы саясатчылар, саясатты жакшы түшүнгөн адамдар Атамбаевдин Бакиевден көп деле айырмасы жок экенин, Бакиев салган жол менен эле кетип атканын кайра-кайра айтып келебиз. Анын далили катары Атамбаев Бакиев сыяктуу эле саясий атаандаштыкты муунткан, коом үчүн жабык, аны (Атамбаевди) оппозициянын дагы, коомдун дагы көзөмөлдөбөшүн каалабаган фактыларын айтсак болот. 

Жылдын жаңырышы менен президент  А.Атамбаев тарабынан эки жакшы кадам ташталды. Бири дин маселесинин мамлекеттик денгээлде талкууланышы. Экинчиси 2014- жыл “Мамлекеттүүлүгүбүздү бекемдөөнүн жылы” деп аталышы. Кудай калыстык үчүн экөө тең өтө  орчундуу маселелер экендигин айтып коюшубуз керек. Аталган эки маселе эгемендүүлүктү алганыбызга 20 жылдан ашкандан кийин эмес биринчи эле күнү башкы маселе катары каралышы керек эле. Тилекке каршы андай болбоду. Демек бизде мамлекет жана мамлекетүүлүк деген эмне экендиги так түшүнүккө айланган эмес. Бийлик башына келгендердин бул эки түшүнүктү айрып так билүүгө дареметтери жетпеген.

Менин Улуттук коопсуздук комитетинин тергөө камагында жатканыма эки айдан ашты. Өткөндө “Фабула” гезитинде жарык көргөн: “…Саруустан деген мамлекет пайда болду”,- аттуу макаласын окуп чыктым. Өзүм абакта жатсам дагы, “Саруустанга” түздөн-түз тийешем бар болгондуктан аталган макалага жооп жазууга туура келип турат.

Жаз келди. Буюрса күз да келет. Адатта ушул мезгилдерде туташ саясатташкан кыргыз коомчулугунда “оппозиция” аталган күчтөрдүн “оромпой” тепмейи башталат. Жыл сайын эле ушундай. Буга да көнүп бүттүк.

Убакыттын учкулдугун кара, мындан 23 жыл мурда Эгемендүүлүккө жеткен Кыргызстандын алгачкы президенти болуп шайланып,  мамлекетти 15 жылга жакын башкарып, 2005-жылы 24-марттагы элдик революциядан соң үй-бүлөсү менен Москвага кетүүгө аргасыз болгон Аскар Акаев быйыл күздө жетимишке чыгат экен. “Күлүк күнүндө, тулпар тушунда” демекчи, баягы президент кезиндегидей дайыма жадырап-жайнап, күлүп жүргөн курагы жок, ыйламсырап кыргыз элине кайрылыптыр. Чал болбосо да, саамай чачын ак, бетин бырыш басып, маанайы да чөгүңкү...

Кара-Кече көмүр кенинде элементардуу тартиптин жоктугунан ар кандай башаламандыктар орун алып жаткандыгы коомчулукка маалым.  Көмүрдү казып алуу технологиясынын колдонулбагандыгынан, тийешелүү коопсуздук эрежелеринин сакталбагандыгынан адам өмүрүн алган бөөдө кырсыктар көбөйүүдө. Мындан тышкары, дагы кандай шарттар кендин иштетилишине кедергисин тийгизип жатат? Бул тууралуу төмөндө кеңири кеп кылмакчыбыз.

“Кумтөр” долбооруна тийиштүү маселелерде И.Кадырбековдун атын атоодон качышканы менен, ал убагында бул алтын кени боюнча башкы келишимдин бирден бир каршылашы болгондугу көпчүлүккө маалым. Азыр аталган кендин тагдыры боюнча кеп кылбаган адам жок. Бирок, убагында канадалыктар менен түзүлүп жаткан келишимди катуу сындап жаман көрүнгөн Ишенбай мырзадай бул маселе боюнча эч ким эксперт боло албайт. Дал ошондуктан, биз бул кишиге кайрылып, “Кумтөр” долбоорунун чыныгы чоо-жайын айтып берүүсүн сурандык. Жыйынтыгында ушул макала жаралды.

2014-жылдын жазгы саясый өнөктүгү өлкөдөгү оппозициялык маанайдагы саясый күчтөрдүн биригүүсү менен башталды. Өткөн жуманын башында Бириккен Улуттук Оппозициалык Кыймыл (БУОК) деген аталыштагы жаңы оппозициалык бирикменин түзүлгөндүгү тууралу маалымат желдей тарады. “А”, дегенде Акаевге каршы КЭК, Бакиевге каршы БЭК деген кыймылдарга окшотобуз деп “Бириккен Оппозициялык Кыймыл” аташса абревиатурасы БОК болуп калып Улуттук деген сөздү кошуп БУОК кылышса, “төрт тамга болуп кетти, удача үч тамгага келчү эле, БУК эле болсунчу, “БУОК” деген деле беркиндей эле начар угулуп атат” дешип атын кийинки жумада боло турган презентацияга чейин такташмай болушуптур. Кандай деген күндө да, Кыргызстандын саясый аренасында бир топ таасирдүү саясый күчтөрдүн бирикмесинин пайда болушу - бийликке нааразычылыгы күч болуп турган коомчулук ичиндеги кыймыл-аракеттерди жандандырып, бийлик сересиндегилерди сестендирип койгондугу ачык байкалууда.

Азыркы кезде телекамералардын алдында “патриоттук” манайда сөз айтуу модага айланып кетти. Бирок, биз бир уникалдуу мамлекетте жашап жатканыбызды эстен чыгарбашыбыз керек. Уникалдуулугубуз эмнеде? Азыркы кезде тамга тааныгандын баары эле эксперт болуп кетти. “Байталдын баары жорго болот, аялдын жарымы чечен болот, эркектин баары эксперт болот”,- дегендей, бизде экономистер медицина тармагынын “адиси”, сантехник саясат таанууну үйрөтүп, отставкадагы милийсалар турмуш-тиричиликтин бардык тармактарына эксперт болгон күндөрдү да башыбыздан өткөрүп турган кезибиз.

Бүгүнкү бийликтин чектен чыккандыгын ушундан көр: кайсы маселе болбосун, элдин кескин нааразычылыгына карабастан, өз билгениндей чечүүдө. Маселен, апрель төңкөрүшүнө чейин өзү оппозицияда жүрүп, Алмазбек Атамбаев бир канча жолу эл менен жолугушууларында “Кумтөр” алтын кенин кыргыздын кызыкчылыгына иштетүү керектигин айтып жүргөн. Бийликке келгенде да, элдин бул талабы ошол боюнча өзгөрбөгөндүгүн сонун билип, тилекке каршы, аны бүт калк күткөн жыйынтыкта чечүүгө аракет жасай албады.

Жакында премьер-министр Ж.Сатыбалдиев массалык маалымдоо каражаттары аркылуу “Кыргызалтын” ААК жана “Макмал алтын” комбинаты банкроттук абалга келип жеткендиги үчүн мамлекеттин эсебинен каражат бөлүнүп,  өнүктүрүү зарылдыгын айтты. Бул маскаропоздугу калбаган өкмөттүн элди алаксытуучу дагы бир чарасы болуп жаткандыгы көрүнүп турат. Өкмөттүн буга чейинки саясаты “Макмалалтынды” банкроттук акыбалга жеткирүүгө кириптер кылгандыгы унутулуп калдыбы?