Аксынын багыш уруусунан чыккан XVII кылымдагы көрүнүктүү инсан. Түштүк кыргыздарынын мамлекеттик, саясый ишмери. Туулган жылы так эмес - болжолдуу 1620-26-жылдары жарык дүйнөгө келген. Санжыра боюнча анын атасы Багыш Тагай бийдин Жанкороз (Карачоро деп да айтылат) аттуу уулунан төрөлгөн. Кыргыз-казак биримдигин түзүүгө жана казак чыгааны Эр Эшимди хан көтөрүүгө жигердүү салым кошкон. Калмак баскынчылыгына каршы согуштарда кол баштап, далай эрдиктерди көрсөткөн. Кийинчерээк бул эмгеги үчүн Эшим хандын эң ишенимдүү адамы жана ошол эле учурда түштүк кыргыздарынын көрүнүктүү саясый ишмери катары XVII кылымдын орто ченинде Ташкент шаарына башчы (мэр) коюлган.
Ташкент шаарынын социалдык-экономикалык маселелерин чечүүдө, ал жерге казак-кыргыз урууларын отурукташтырууда, шаардыктардын жашоо-турмушун ирээтке салууда, шаарды көрктөндүрүүдө зор иштерди жасаган. Шаар тургундарынын жүрүм-туруму боюнча атайын эрежелер жыйнагын түздүргөн. Мындай жыйнак түзүү ошол мезгилдеги көчмөн калк эмес, европалык отурукташкан калк үчүн деле жаңылык болучу. Эл ичинде бул жыйнак «Көкүмдүн көк дептери» же «Көкүмдүн көктөмөсү» деген атка конгон.
Көкүм бийдин Эр Эшим менен достугу, хандын бул инсанга болгон ишеними Ташкен шаарын туруктаган казак улуктарына жаккан эмес жана көралбастыкты туудурган. Көкүм бийдин таасиринин улам жогорулап бара жаткандыгынан чочулаган казак бийлери уюшуп, Ташкендин түндүк чет-жакаларын жайлаган казак бийи, Жаныш уруусунун бийи Карабайтик Көкүмгө уу бердирип өлтүрткөн. Көкүмдүн сөөгү Ташкендин Карлыгач мазарына (Шейхантаур району) коюлган. (200 ашык жылдан кийин түштүк кыргыздарынын мамлекеттик ишмери, ичкилик кыргыздарынын кыпчак уруусунан чыккан белгилүү инсан Алымкул лашкер башы (Алымкул аталык) Асан бий уулу 1865-жылы май айында Ташкендин алдында Орус баскынчылыгына каршы кандуу кармашта каза болуп, сөөгү ушул эле мүрзөгө коюлгандыгы белгилүү).
Көкүм бийдин ишмердигин жогору баалаган Эшим хан өз буйругу менен маркумдун кабырынын үстүнө чоң күмбөз салдырып, төбөсүн көк сыр менен сырдаткан. Элде бул күмбөз «Көкүмдүн көк күмбөзү» деген атак алып, анын урандылары ушул күнгө чейин сакталган. Көкүм бий жөнүндө белгилүү окумуштуу Ч.Ч.Валиханов 1630-ж. казактын ханы Эшим, катагандын хан Турсунун кыргыздын Көкүм деген бийинин жардамы менен жеңгендигин белгилеп кеткен. (Караңыз: Ч. Валиханов. Т.1, 374 бет.). Ал эми казак тарыхчысы М. Тынышпаевдин маалыматында «...Орто жүз Жолборс хан менен бирге калмактарга каршы жүрүш баштады. Ташкен менен Сайрам калмактардан азаттык алды. Анан ... Жолборсту сарттар жарып өлтүргөндө, калмактар Ташкенди кайта алып, Жолборстун шериктери: атактуу Төлө бий, Чинет баатыр, Койкелди баатыр, Шамен баатырлар (баары дуулат), калаадан куулуп, Ташкенди ... кыргыздардын карачоро уругунан чыккан Көкүм бий бийлей баштады», деп жазылат. (Караңыз: Тынышпаев М. История казахского народа. А: 1998. 179-бет.
Ташманбет Кененсариев
Кыргыз Республикасынын билим берүүсүнө эмгек сиңирген кызматкер, тарых илимдеринин доктору, профессор